۱۵ دی ۱۳۹۷ - ۱۱:۱۱

ماجرای عجیب خیابان لاله‌زار؛ از باغ‌وحش تا سینما و الکتریکی | خوش‌شانس‌ترین بنای لاله‌زار پس از عشق شاه به شانزه‌لیزه | تصاویر خاطره انگیز از طهران ق

لاله‌زار شلوغ است، موتورسوارها و باربرها در رفت و آمد هستند و مغازه‌ها با سیم‌ها و چراغ‌ها و لامپ‌های مختلف چشم انتظار خریداران هستند، جای سوزن انداختن هم نیست چه برسد به این که بخواهی یاد ایام قاجاری و پهلوی بکنی.

چمدان - چه کسی باورش می‌شود که روزگاری باغ نگارستان و باغ لاله‌زار دو باغ بیرون حصار طهماسبی بودند. در سال ۱۱۵۴ ه. ش که باغ نگارستان را می‌ساختند ژنرال گاردان افسر فرانسوی و رییس هیئت اعزامی ناپلئون بناپارت در عهد فتحعلی‌شاه قاجار در همین باغ لاله‌زار سکنی یافت. برای همین حدس می‌زنند که باغ لاله‌زار باید پیش از ۱۱۹۰ ه. ش بوجود آمده باشد. باغی که مکان تفریح و تفرج شاهان قاجار بود و فتحعلی شاه و محمد میرزا (فرزند عباس میرزا) سواره از ارگ برای تفریح به این باغ می‌آمدند.

زمانی سیزده‌ نوروز در همین باغ به در و جشن و پایکوبی برگزار می‌شد.

روزگاری هم قائم مقام فراهانی صدر اعظم محمد شاه در این باغ سکنی داشت و همانطور که بعدها نمایندگان کشورهای دیگر و مأموران انگلیس و اتریش و... در این باغ حضور داشتند.

می‌گویند محمدشاه قاجار در شب سه شنبه ششم شوال سال (۱۲۶۴ قمری - ۱۸۴۷ میلادی) در قصر محمدیه درگذشت، جنازه‌اش را با تشریفات به سمت تهران حرکت دادند و جنازه را در یکی از حوضخانه‌های باغ لاله‌زار به مدت ۶۶ روز امانت گذاردند و مردم شب‌های جمعه برای فاتحه‌خانی به باغ لاله زار می‌آمدند.

همان طور که عروس ناصرالدین میرزا را از این باغ با جشن و سرور عبور دادند.

نخستین سیم تلگراف بین این کاخ و کاخ گلستان امتداد یافت. در واقع در اوایل عهد ناصری در سال (۱۲۷۴ قمری- ۱۸۵۷میلادی) توسط موسیو کریشیش معلم توپخانه سیم تلگرافی از باغ لاله زار به عمارت سلطنتی ارگ کشیده شد و شخص ناصرالدین شاه این پدیده نو را افتتاح کرد (۱۲۷۴ ه. ق).

سپس دستگاه مخابرات دایر شد که پس از مدتی تلگراف‌خانه به ضلع جنوبی میدان توپخانه انتقال یافت.

کسی نمی‌داند زمانی که ناصرالدین شاه در سال ۱۲۵۲ ه. ش به تشویق صدر اعظمش میرزا حسین خان سپهسالار به فرنگ می‌رود در پاریس و خیابان شانزه لیزه با دیدن حرکت دسته‌ای فیل‌ها و زرق و برق این خیابان چه حسی به شاه ایران دست می‌دهد که در بازگشت باغ لاله‌زار ۹۰ هزار تومان فروخته می‌شود برای ساخت خیابانی شبیه شانزه لیزه!

حصارها و نرده‌های باغ خراب و درختان بریده می‌شود و زمین‌ها طبق معمول میان اطرافیان شاه تقسیم می‌شود و در این بین قطعاً سهم میرزا علی اصغرخان اتابک (امین‌السطان) بیش از همه است.

حالا از سهم او یک خانه دایی‌جان ناپلئون (باغ اتحادیه) باقی مانده که سیر نجات این خانه و مرمت آن خودش چندین مجموعه پرطرفدار تلویزیونی خواهد شد.

در آن هنگامه باغ نگارستان نقش دیوانی و حکومتی به خود می‌گیرد و لاله‌زار نقش تفریحی تا آن جا که در سال (۱۲۸۲ قمری-۱۸۶۵میلادی) دختر فتحعلی شاه، زن آقاخان محلاتی (رئیس فرقه اسماعیلیه) که مقیم بمبئی بودند از هندوستان سه فیل و یک کرگدن برای نوۀ برادر خود ناصرالدین شاه هدیه فرستاد.

برای نگهداری این حیوانات و دیگر حیوانات به دام افتاده در شکارگاه‌های ایران مدتی قسمت شرقی لاله‌زار به باغ وحش اختصاص یافت که به گفته اعتمادالسلطنه قرار بود نقش آموزش علوم طبیعی را به عهده بگیرد.

اما اینجا هم جنبه تفریحی بیش‌تر با استقبال رو به رو می‌شود و مردم به تماشای فیل و شیر و میمون می‌روند و روزهای عید و چهارشنبه سوری و عید قربان در اطراف استخر بزرگ باغ وحش دسته‌های موزیک برپا می‌شود.

حتی خیابان سعدی فعلی کمی پایین‌تر از لاله‌زار به همین دلیل تا مدت‌ها خیابان «باغ وحش» خوانده می‌شد. بعدها به دستور ناصرالدین شاه قاجار، حیوانات و تجهیزات باغ وحش موجود در باغ لاله‌زار به باغ وحش دوشان تپه انتقال داده شد.

شاید باورش سخت باشد اما زمانی در امتداد همین خیابان، روبروی خانه دکتر تولوزان در شمال شرقی لاله‌زار در همین باغ مجسمه نیم تنه ناصرالدین شاه چند صباحی نصب بوده است!

ضلع غربی لاله‌زار اما پاتوغ مغازه‌هایی شبیه مغازه‌های شانزالیزه می‌شود و البته محل ساخت خانه دولتمردان و خارجیان.

لاله‌زار شاید نخستین خیابان تهران قدیم است که صاحب چراغ گاز می‌شود تا شب‌های تهران در ذهن مردم پایتخت شکل بگیرد آن چنان که واگن اسبی هم وسیله‌ای می‌شود برای گشت‌زنی در این خیابان.

بر اساس کتاب «تهران قدیم» نوشته جعفر شهری، گل فروشی «ژرژیک» در چهار راه کنت (لاله‌زار نو) در اواخر دهه ۱۳۱۰ هم نخستین مغازه گل‌فروشی در شهر تهران بوده است.

به گزارش چمدان، این باغ تا پیش از گسترش شهر توسط مأمورین محافظت می‌شد. در سال (۱۲۸۴ قمری- ۱۸۶۷میلادی) با توسعۀ تهران، باغ لاله‌زار و ناحیه اطراف آن داخل محدوده شهر قرار گرفت و موقعیت عالی و با صفای این کوچه باغ و امنیت نسبی آن به خاطر مجاورت با باغ دولتی لاله زار باعث شد زمین‌های طرف غرب آن که تا خیابان علاءالدوله (فردوسی) گسترده بود به عنوان مرغوبترین اراضی شهری به سرعت خریداری شده و تبدیل به جدیدترین و مصفاترین محله مسکونی شهر به نام محلۀ دولت شد.

مخبرالسلطنه «مهدی قلی خان هدایت» در این باره چنین می نویسد: «لاله‌زار باغی بود بین خیابان لاله‌زار و میدانی در متمم خیابان اسلامبول و خیابان ماشین که حال اکباتان نام نهاده‌اند. قسمت شرقی آن را باغ وحش می‌گفتند حال همه عمارت شده است. خیابان تختی (سعدی) آن دو قسمت را از هم جدا کرده است، ناصرالدین شاه لاله‌زار را به نود هزار تومان فروخت. تولوزان (پزشک مخصوص و مشاور شاه) التماس‌ها کرد که نگاه بدارند که سبب لطافت هوای شهر است، نشنیدند.»

در سال (۱۰۳۷ قمری / ۹۰-۱۸۸۹میلادی) یا اندکی پس از آن، خط واگن اسبی در شرق خیابان لاله‌زار تا انتهای شمالی باغ لاله‌زار، مقابل خانه‌های خانوادۀ مخبرالدوله هدایت امتداد یافت و آبادی این محله را به عنوان بهترین و متجددترین محلۀ مسکونی شهر کامل کرد و همین امر موجب ترّقی و پیشرفت لاله‌زار شد.

بدین ترتیب ناحیه اطراف باغ به سرعت آباد شد و طی نزدیک به سی سال تا پایان دورۀ ناصری خانه‌های تعدادی از رجال طراز اول ایرانی و اروپایی مانند خانه‌های علاءالدوله، عمارت کشیکچی باشی، عمارت نواب انیس الدوله، باغچه شمس‌الدوله، خانه سیف الدوله، خانه امین السلطنه و خانه های امین السلطان در سمت غربی این خیابان جای گرفتند.

علاوه بر این، خانۀ خواهران سن ونسان دوپل میسیونرهای فرانسوی و سفارت فرانسه نیز در این خیابان قرار داشت. به نوشته اورسل در سال (۱۲۹۹ قمری/ ۱۸۸۲ میلادی) عمارت خواهران سن ونسان دوپل شامل درمانگاه و مدرسه دخترانه کوچکی بود که در آن دختران اروپایی مقیم تهران و ارامنه کاتولیک و حتی بعضی دختران مسلمان به سبک مدارس اروپا، تاریخ، جغرافی، زبان فرانسه و خیاطی می‌آموختند.

کلیسای کاتولیک نیز که به وسیله دو نفر لالهزاریست فرانسوی اداره می‌شد در مجاورت مدرسه خواهران واقع گردیده بود. کلیسای کوچک محقر سفیدکاری شده‌ای بود که اثاث چشم گیرش عبارت بود از چند مجسمه مقدسین و یک دستگاه ارگ کوچک ولی در حد نهایت تمیزی و نظافت.

این کلیسا در سال (۱۳۴۰ شمسی / ۱۹۶۱میلادی) موقع ساخت مؤسسه روزنامه کیهان تخریب شد. در همین سال‌ها تولوزان پزشک نیز در این خیابان سکنی داشت.

اوج بلوغ و رونق خیابان لاله‌زار در دوره مشروطیت فرا رسید و پس از آن تا پایان قاجاریه لاله‌زار یکی از مهمترین گردشگاه‌های تهران بود و به خاطر ترکیب خاصی که از تئاترها و رستوران‌ها و ویترین‌های تماشایی به خود گرفته بود شبیه به شهر فرنگی شده بود که نظر هر سودا زدهثای را به خود جلب می‌کرد.

در دورۀ سلطنت احمدشاه قاجار و اوایل پهلوی، پیش از رواج سینما که آغاز رونق و شکوفایی فعالیت تئاتر در تهران است، بهترین تماشاخانه‌های تهران مانند تئاتر ملی (۱۳۰۳شمسی / ۱۹۲۴ میلادی)، تئاتر دهقان (۱۳۱۸ شمسی / ۱۹۳۹ میلادی)، تئاتر نصر - تماشاخانه تهران (۱۳۱۸ شمسی / ۱۳۳۹ میلادی) و تئاتر پارس (۱۳۱۹شمسی / ۱۹۴۰میلادی) و بعداً تئاتر حافظ نو (۱۳۴۰ شمسی / ۱۹۶۱ میلادی) و تئاتر یاس (۱۳۴۰ شمسی / ۱۹۶۱ میلادی) در خیابان لالهثزار گشایش یافتند. بدین ترتیب لاله‌زار کانون تئاتر و سینما و هنرهای نمایشی تهران شد.

عمارت و باغ میرزا نبی خان قزوینی (پدر میرزا حسین خان مشیر الدوله) لاله‌زار بالا[/caption]

مستقبلین زائران امام رضا از کوچهٔ کناری باغ کنت دو مونت فرت (لاله‌زار بالا) پنجشنبه هشتم ذی الحجه سال ۱۳۰۰ه. ق[/caption]

به گزارش چمدان، دکتر محمد اسماعیل رضوانی در مقاله سندی از تهران قدیم، دفتر دوم گنجینه، زمستان ۱۳۶۸، ص ۱۱۷ درباره لاله‌زار نگاشته است: «در مغرب لاله زار و در محل فعلی خیابان فردوسی و ساختمان های بانک ملی و بانک مرکزی و غیره باغ دیگری بوده است به نام باغ ایلخانی که دیرتر از باغ لاله‌زار از بین رفته است. این باغ تعلق به ایلخانان بختیاری داشته است.»

طولی نکشید که ازدیاد جمعیت، باغ لاله‌زار را تبدیل به یک محله مسکونی کرد اما محله‌ای اعیان نشین. بعضی از فرنگی‌ها در اینجا مسکن کردند، سفارتخانه‌هائی که هم اکنون برجاست بوجود آمد. اشجار باغ قطع شد و دو خیابان ایجاد شد، یکی خیابان لاله‌زار و دیگری خیابان سعدی.

کم کم محله‌ای پر هیاهو و پرجمعیت شد. ناچار اعیان آرامش طلب زمین‌های اطراف باغ نگارستان (شمال میدان بهارستان) را مورد توجه قرار دادند. در نتیجه در اطراف خیابان بهارستان فعلی و در دروازه شمیران، پارک‌ها، باغ‌ها و ساختمان‌های اشرافی ایجاد شد. از جمله پارک امین الدوله که هنوز آثاری از آن برجاست. لذا بهای زمین در اطراف دروازه شمیران به قدری ترقی کرد که یک زرع زمین به مبلغ دو قران خرید و فروش می‌شد و مردم تهران این شعر را زمزمه می‌کردند:

اینجا رو تهرونش میگن

اینجا که تونشسته‌ای دروازه شمرونش میگن

یواش بیا یواش برو که گربه شاخت نزنه ...

به گزارش چمدان، با کودتای ۲۸ مرداد، آهسته آهسته بسیاری از تئاترها، رستوران‌ها، تجارتخانه‌ها، پیاله‌فروشی‌ها، خیاط خانه‌ها، سینماها و فروشگاه‌های مشهور ایران در این خیابان جا خوش می‌کنند.

خیاط خانه‌های بالای مغازه‌های کنار پیاده‌رو لاله‌زار، عکاسخانه‌های قدیمی مثل عکاسخانه پرتوی بالای تئاتر سعدی، چاپخانه‌های کوچک در کوچه‌های فرعی که کارت عروسی و مجلس ترحیم را با هم چاپ می‌کردند و معروفترین سندیکالیست‌های چاپخانه‌های پر رونق دهه ۱۳۲۰ – ۱۳۳۰ هنوز در آنها کار می‌کردند.

لاله زاری که پنج شنبه‌ها و جمعه‌ها جای سوزن انداختن نبود مردم خود را به آنجا می‌رساندند تا فیلمی ببینند، تخمه‌ای بشکنند و ساندویچ کالباسی بخورند و خاطره ببافند با عکس‌های سینماها و تئاترها.

حالا اما از لاله‌زار قدیم جز خاطره چیزی باقی نمانده و شاید خوش‌شانس‌ترین بنای لاله‌زار خانه دایی‌جان ناپلئون در بن بست اتحادیه باشد اما نه حال و روز خانه بوشهری‌ در کوچه بوشهری خوب است نه سالن‌های سینما و تئاتر. اینجا پاتوغ الکتریکی‌ها است و سال‌هاست خاموشی چراغ خیابان فرهنگی تهران با چراغ‌های کوچک و بزرگ این مغازه‌ها روشن می‌شود.

تقاطع لاله‌زار و خیابان استانبول؛ روبروی کافه پارس و هتل لاله‌زار | اواخر دهه ۱۳۳۰ خورشیدی[/caption]

تهران خیابان لاله‌زار زمستان سال ۱۳۲۵ خورشیدی | اکبر منتظری[/caption]

کاباره افق طلایی در ماه‌های پیش از انقلاب ۵۷ | پس از انقلاب اماکنی که مراکز فساد به آتش کشیده شدند. در جریان این آتش‌سوزی‌ها بسیاری از سینماها، کاباره‌ها، مشروب فروشی‌ها و مراکز تفریحی تخریب و به آتش کشیده شدند | آتش‌سوزی کاباره افق طلایی هم یکی از این وقایع بود | پنج شش سال پیش کاباره تخریب و پاساژی در محل آن احداث شد | عکس: علی جانپور [/caption]

۸۵ سال پیش در روزهای پایانی آبان ماه فیلم دختر لر اولین فیلم ناطق ایرانی در سینما مایاک واقع در خیابان لاله‌زار به روی پرده رفت[/caption]

اتمام پروژه بازسازی نمای ساختمان دوره پهلوی خیابان لاله‌زار[/caption]

لاله‌زار؛ اوایل سلطنت رضا شاه[/caption]

عکسی کمیاب از یک واکسی و دعانویس در مقابل بانک عثمانی خیابان لاله‌زار | عکس: حسین عکاسباشی[/caption]

خیابان لاله‌زار - کارت پستال | حوالی ۱۹۱۰ تا ۱۹۲۴ میلادی[/caption]

مرحوم علی تابش و مرحوم عزت الله انتظامی در جوانی و شروع کار هنری خود در تاتئر نصر لاله‌زار[/caption]

تهران خیابان لاله‌زار - زمستان سال ۱۳۲۵ خورشیدی دهه 40 میلادی| عکس: اکبر منتظری[/caption]

چهارراه لاله‌زار[/caption]

خیابان لاله‌زار در دههٔ 1300 (؟) از کتابخانه دانشگاه هاروارد| عکس: حسین عکاسباشی[/caption]

خیابان لاله‌زار پائین| عکس: علی جانپور[/caption]

تهران خیابان لاله‌زار | زمستان سال ۱۳۴۲ خورشیدی[/caption]

میدان توپخانه اوّل لاله‌زار ١٣١٥ | عکس از داریوش تهامی | گذری بر طهران[/caption]

واگن اسبی در خیابان لاله‌زار | در سال (1308 شمسی/ 1929 میلادی) بلدیه تهران موقع خیابان‌سازی قسمت خط آهن واگن اسبی را که از سمت شرق خیابان می‌گذشت در زیر خاک مدفون ساخت و بدین ترتیب واگن از این خیابان برچیده شد[/caption]

سینما متروپل | لاله زار نو | دههٔ ۳۰[/caption]

مغازه پیرایش؛ خیابان لاله‌زار - سال ۱۳۵۸ | عکسی از مغازه پیرایش (اولین فروشگاه مدرن فروش البسه در تهران) در ابتدای خیابان لاله‌زار کمی بالاتر از میدان توپخانه | عکس رو به جنوب و به طرف میدان توپخانه و ساختمان مخابرات گرفته شده است | فروشگاه کراوات مسعودنیا نیز به خوبی در عکس دیده می شود | عکس: علی جانپور[/caption]

گراند سینما نخستین سالن سینما تهران به سبک امروزی که توسط علی وکیلی در سال ۱۳۰۳ه. ش در گراند هتل دایر شد | تهران لاله‌زار[/caption]

عکسی از افتتاح نمایشگاه تمبر نوین فرح‌بخش در لاله‌زار پاساژ سینا[/caption]

مهمانسرای لاله در خیابان لاله‌زار نو[/caption]

ابتدای جنوبی خیابان لاله‌زار نو مغازهٔ شکلات فروشی آیبتا، سینما متروپل ...[/caption]

ابتدای جنوبی خیابان لاله‌زار قدیم سمت راست تصویر ساختمان ادارهٔ پست داخله دیده می‌شود[/caption]

کوچه ملی لاله‌زار دههٔ ۱۳۳۰ خورشیدی[/caption]

نخستین هتل در ایران و تصویری از گراند هتل | تا پیش از دوران قاجار، مسافران در کاروانسرا می‌ماندند و گاهی بعضی مردم شهر خانه‌هایشان را به مسافران اجاره می‌دادند اما در آخرین روزهای دوران قاجار، پای هتل‌سازی در تهران باز شد | گراندهتل نام نخستین هتلی بود که در خیابان لاله‌زار و توسط یک مهاجر قفقازی به نام باقرخان ساخته شد. گراندهتل زمانی برای خودش بهترین ایران بود و در تمام دوران رضاشاه سرپا بود ولی با روی کار آمدن محمدرضاشاه کم‌کم اوضاع مالی هتل بد و بعد ورشکست شد | امروز ساختمان گراندهتل هنوز در لاله‌زار سرپاست اما میان فروشندگان لوازم الکتریکی خیابان لاله‌زار گم و عملا تبدیل به انبار پاساژها شده‌است | علی حاتمی برای ساخت سریال هزار دستان با همکاری ولی الله خاکدان و جانی کورنتا مدل خیابان لاله‌زار را ساخت اما مدل گراند هتل آنقدر واقعی بود که به عنوان رستوران بعدها مورد استفاده قرار گرفت | علی حاتمی در بازسازی این هتل و اماکن دیگر از عکس‌ها و خاطرات افراد مدد جست و بسیار سعی کرد به اصل وفادار بماند[/caption]