پس با چمدان همراه شوید و اطلاعاتی را کارشناسان تهران‌شناس جمع آوی کردند، بخوانید:
دورنمای بازار تهران از فراز شمس‌العماره در دوره ناصرالدین‌شاه | در عکس گنبد مسجد جامع سلطانی(امام)، مسجد عزیزالله و امامزاده زید معلوم است
روز تهران چه روزی است؟
شورای شهر تهران پیشنهاد داده است که روز چهاردهم مهرماه به‌عنوان روز تهران در تقویم رسمی کشور ثبت شود. گویا این طرح مراحل اداری تصویب در شورای فرهنگ عمومی کشور را سپری می‌کند، اما از همین حالا، دوستداران تهران و مدیران شهری فعالیت‌هایی را برای بزرگداشت این روز را آغاز کرده‌اند. با وجود این، بسیاری از مردم نمی‌دانند که چرا چهاردهم مهرماه به‌عنوان روز تهران انتخاب شده است؟
اگرچه نخستین‌بار حدود ۴۶۰ سال پیش، شاه تهماسب صفوی، برج و بارویی را به دور روستای تهران بنا کرد و آن را به‌صورت یک شهر درآورد و اگرچه حدود ۲۳۰ سال پیش، آقا محمدخان قاجار، تهران را به پایتختی ایران برگزید اما چهاردهم مهرماه سال ۱۲۸۶ خورشیدی، روزی است که در متمم قانون اساسی مشروطه از تهران به‌عنوان پایتخت ایران نام برده شد.
چنان‌که می‌دانیم، فرمان مشروطیت ایران در ۱۴ مردادماه سال ۱۲۸۵ صادر شد و از پیِ آن، نخستین مجلس شورای ملی در مهرماه همان سال گشایش یافت. نمایندگان مجلس در عرض چند ماه، قانون اساسی مشروطه را تدوین و تصویب کردند که نهایتا در ۹ دی‌ماه ۱۲۸۵ به امضای مظفرالدین‌شاه قاجار رسید. او تنها چند روز بعد درگذشت و جای خود را به فرزندش محمدعلیشاه داد.
قانون اساسی مشروطه بنابرپاره‌ای ملاحظات سیاسی با شتاب فراوان تدوین شد و بسیاری از اصول مهم در آن درج نشده بود. بنابراین، لازم بود که متممی را بر آن بیفزایند. این متمم نیز در ۱۰۷ اصل تهیه و در اصل چهارم آن مقرر شد: «پایتخت ایران طهران است.»
متمم قانون اساسی مشروطه در روز ۱۴ مهرماه سال ۱۲۸۶ به امضای محمدعلیشاه قاجار رسید و رسمیت قانونی پیدا کرد. از این‌رو، شورای شهر تهران چهاردهم مهرماه را به عنوان روز تهران برگزیده است.
خیابان باب همایون در یک روز برفی | در دورنمای عکس، سردر الماسیه (باب همایون) و سازه سقف تکیه دولت معلوم است
در اصل چهارم این متمم آمده است: «پایتخت ایران طهران است.»
اما چهاردهم مهرماه، مناسبت دیگری هم برای تهران دارد. یک سال پیش از تصویب متمم قانون اساسی، درست در روز یکشنبه، چهاردهم مهرماه سال ۱۲۸۵ نخستین مجلس شورای ملی ایران گشایش یافت و بدین‌سان ایران در جایگاه نخستین ملت‌های قاره آسیا قرار گرفت که صاحب مجلس قانونگذاری بر پایه آرای عمومی بودند. این مراسم در تالار برلیان کاخ گلستان برگزار شد که همچنان باقی و درهای آن به روی گردشگران گشوده است.
بدین‌سان می‌توان گفت که چهاردهم مهرماه، نه تنها روزی پراهمیت و فرخنده برای تهران بلکه برای ایران و قاره کهن آسیاست.
ورودی مجموعه کاخ بهارستان و سردر مجلس شورای ملی ایران یادگارتاریخی انقلاب مشروطه
تهران؛ روستایی که انارهای نیکو داشت
کلان‌شهر تهران بزرگ، از گسترش تدریجی یک روستا پدیده آمده است. به درستی نمی‌دانیم که این روستا از چه زمانی وجود داشته، اما به باور بیشتر تاریخ پژوهان، نام آن نخستین‌بار در سده سوم هجری (نهم میلادی)، یعنی حدود ۱۲۰۰ سال پیش در منابع تاریخی درج شده است و آن زمانی است که از دو تن از بزرگان علم و ادب به نام‌های «ابوعبدالله محمد بن حماد طهرانی» و «محمد بن احمد بن حماد بن سعید انصاری ابوبشر دولابی طهرانی» یاد می‌شود.
نام تهران به شکل مستقل اما، در سده پنجم هجری (دوازدهم میلادی) در کتابی به‌نام «فارسنامه» آمده است. نویسنده این کتاب، از جایی به‌نام کوار در ایالت فارس یاد می‌کند که میوه‌های خوبی دارد و می‌نویسد: «همه میوه‌های آن‌جا به‌غایت نیکوست، خاصه انار، که مانند انار طهرانی است.» معلوم می‌شود در آن زمان طهران برای خود شهرتی داشته و انارستان‌هایی که انارهایش طراز انار نیکو بوده است.
وقتی تهران زیرِ زمین بود...
کلان‌شهر تهران بزرگ، از گسترش تدریجی یک روستا پدیده آمده که قطعا از هزار و صد سال پیش به این سو وجود داشته است. جهانگردان یا جغرافی‌نویسانی که از حدود هشتصد سال پیش مطالبی را درباره روستای تهران نوشته‌اند، یادآور شده‌اند که خانه‌های مردم این روستا زیرزمین بنا شده بود. آنها علت پناه بردن تهرانی‌ها به خانه‌های زیرزمینی را تأمین امنیت دانسته و گفته‌اند که هرگاه دشمن از خارج به تهران هجوم می‌بُرد، مردم به زیر زمین پناه می‌بردند و از نظر پنهان می‌شدند.
ظاهرا آوازه این خانه‌های زیرزمینی تا دوردست‌ها رفته بود، زیرا مولانا جلال‌الدین بلخی که در قونیه زندگی می‌کرد، در شعری گفته است:
سر بریدی صد هزاران را به عشق / زهره نی جان را که گوید های و هی
عاشقان سازیده‌اند از چشم بد / خانه‌ها زیر زمین چون شهر ری
در واقع مولانا، خانه‌های زیرزمینی تهران را به شهر ری نسبت داده است که از دوران باستان از شهرهای بزرگ ایران بود و آوازه‌ای بسیار داشت. روستای تهران نیز در نزدیکی این شهر واقع شده بود.
سبزه میدان | بازار تهران | سال ۱۲۴۴ خورشیدی (در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار) | این عکس ۵ سال قبل از قحطی بزرگ گرفته شده است (قحطی بزرگ ۱۲۵۰-۱۲۴۹ هجری شمسی) | عکاس: لوییجی پشه - عکاس ایتالیایی
روستای تهران کجاست؟
حدود ۱۲۰۰ سال پیش در شمال شهر ری، روستای کوچکی وجود داشت به نام تهران. این روستا بعد از حمله مغولان و خرابی ری، یعنی از حدود ۷۰۰ سال پیش به تدریج گسترش یافت و در مدت صد سال یا کمی بیشتر، تبدیل شد به یک روستای بزرگ یا به تعبیر بعضی‌ها شهرک!
سپس در دوره صفویه حصاری به دور آن کشیدند و آن را به شهری با ۱۱۴ برج و ۴ دروازه تبدیل کردند؛ و این مربوط می شود به حدود ۴۶۰ سال پیش. قاجارها نیز حدود ۲۳۰ سال پیش تهران را به پایتختی خود برگزیدند و از آن زمان تا به امروز این شهر لحظه‌ای از گسترش بازنمانده و تمام پهنه دشت تهران تا کوهپایه البرز و اعماق دره‌های آن به زیر ساخت و ساز رفته است.
پرسش اینجاست که آن روستای کوچک که زادگاه تهران امروزی بود، در کجای این ابرشهر قرار داشت و آیا نشانه‌ها و آثاری از آن باقی مانده است؟
اساس مکان‌یابی گورستان‌های قدیمی تهران و با این پیش فرض که گورستان‌های مزبور، پیرامون روستا و نه درون آن قرار داشتند، حدود روستای بزرگ تهران در آغاز سده نهم هجری قمری عبارت بوده است از امام زاده یحیی در شمال شرق، امامزاده زید در شمال غرب، امام زاده سید ناصرالدین در جنوب غرب و امامزاده سید اسماعیل در جنوب شرق. این محدوده منطبق با پهنه جنوبی بازار تهران و بخشی از محله‌های سنگلج و چالمیدان و عودلاجان.
تهران؛ شهری در پناه سوره‌های قرآن
گفتیم تهران تا پیش از سال ۹۶۱ هجری قمری (۱۵۳۸-۱۵۳۷ میلادی) یک روستای نسبتا بزرگ بود. در این سال، شاه تهماسب صفوی دستور داد برج و بارویی را به دور روستا احداث کنند و جامه شهریت بر آن بپوشانند. در همین زمان، بنیان بازار تهران نیز گذارده شد. از این‌رو، سال ۹۶۱ را سال تأسیس شهر تهران برمی‌شمارند.
طول برج و بارو تهران شش هزار گام بود و ۱۱۴ برج دیده‌بانی داشت که در هرکدام یکی از سوره‌های قرآن را به‌عنوان یمن و تبرک نهاده بودند. مساحت شهر نیز حدود ۴،۴ کیلومتر مربع بود.
حصار صفوی تهران تا اواسط سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار پابرجا بود، اما به علت افزایش جمعیت شهر تخریب شد و تهران از چهارسو گسترش پیدا کرد.
از حصار شاه تهماسبی، تنها یک دیوار خشتی چند متری در در بازار دروازه نو، نزدیک به خیابان خیام باقی مانده که آن نیز رو به ویرانی است.
تهرانی که فتحعلیشاه به ارث گذاشت
اگرچه این آقا محمدخان قاجار بود که تهران را به پایتختی برگزید، اما اشتغال او به لشکرکشی‌های بزرگ و قتل ناگهانی‌اش مانع از آن شد که به وضع شهر رسیدگی کند و کار خاصی را برای آن صورت دهد. از این‌رو، این مهم برعهده برادرزاده و جانشین او، فتحعلیشاه قرار گرفت.
خنجر جواهرنشان فتحعلی شاه در موزه ویکتوریا و آلبرت
در دوران سلطنت ۳۸ ساله فتحعلیشاه، کارهای بزرگی در تهران به انجام رسید که مهم‌ترین آنها عبارت بودند از:
احداث عمارات سلطنتی متعدد در محدوده کاخ گلستان
احداث چند باغ سلطنتی مانند باغ نگارستان و باغ لاله‌زار در بیرون از شهر که بعدا در دوره ناصرالدین‌شاه داخل شهر شدند؛
بنای مسجد جامع سلطانی که امروزه مسجد امام خوانده می‌شود؛
گسترش بازار تهران و ساخت چهارسوق بزرگ بازار؛
احداث چند رشته قنات برای تأمین آب تهران.
از آن‌جا که در دوره فتحعلیشاه، ایران درگیر دو رشته جنگ بزرگ با روسیه شد، اشتغالات دربار به امور جنگی و هزینه‌های هنگفت جنگ مانع از آن بود که اقدامات بیشتری برای آبادانی تهران صورت پذیرد؛ ضمن آن‌که برای قاجارها، ساخت بناهای سلطنتی مهم‌تر از ایجاد زیرساخت‌های شهری و تأسیسات عمومی بود.
فتحعلی شاه قاجار
گسترش تهران در دوره ناصرالدین‌شاه و «دارالخلافه» شدن پایتخت
مساحت تهران تا سال ۱۲۴۶ خورشیدی (۱۲۸۴ قمری)، تنها ۴،۴ کیلومتر مربع بود و گنجایش جمعیت ۱۵۰هزار نفره شهر را نداشت. بنابراین، حدود ۱۲درصد از مردم شهر بیرون از دروازه‌ها زندگی می‌کردند.
در این سال، ناصرالدین‌شاه قاجار تصمیم گرفت برج و باروی دوره صفویه را تخریب کند و شهر را از چهارسو گسترش دهد. بدین ترتیب، مساحت شهر به حدود ۱۹ کیلومتر مربع رسید و تعداد دروازه‌های آن نیز از ۶ دروازه به ۱۲ دروازه افزایش پیدا کرد.
این شهر جدید را که به شکل هشت ضلعی بود، «دارالخلافه ناصری» خواندند و خندقی را به دورش کشیدند. بر اساس نقشه امروز تهران، محدوده دارالخلافه ناصری عبارت بود از شمال: خیابان انقلاب، از جنوب: خیابان شوش، از شرق: خیابان هفده شهریور و از غرب: خیابان کارگر.
تصویر زیر نقشه دارالخلافه ناصری در اواخر دوره ناصرالدین‌شاه را نشان می‌دهد؛ در این زمان، جمعیت شهر به ۲۵۰ هزار نفر رسیده بود و نشان می‌داد که گسترش برنامه‌ریزی شده شهر، تصمیمی دوراندیشانه بوده است.
قیطریه؛ میراث‌دار تمدن ۳۲۰۰ ساله!
در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی که دامنه ساخت و سازهای تهران به شمیران کشیده شده بود و عده‌ای از مردم در منطقه قیطریه در حال ساخت و ساز بودند، هنگام پی‌کنی ساختمان‌ها، تعداد قابل توجهی اشیاء باستانی آشکار شد و موضوع به روزنامه‌ها درز پیدا کرد.
بدین‌ترتیب، گروهی از باستان‌شناسان به سرپرستی شادروان دکتر سیف‌الله کامبخش‌فرد مأمور کاوش در قیطریه شدند. نتیجه این کاوش، کشف حدود ۳۵۰ گور باستانی در نزدیکی پارک قیطریه امروزی بود که در آن اشیاء و ابزارآلات فراوانی را با مردگان به خاک سپرده بودند.
پژوهش‌های بیشتر نشان داد که این گورها و آثار متعلق به مردمانی بوده‌اند که حدود ۳۲۰۰ سال پیش در پهنه تهران بزرگ می‌زیسته‌اند و چون به زندگی جسمانی پس از مرگ باور داشته‌اند، مجموعه‌ای از ظروف، زیورآلات، سلاح و غیره را در گور مردگان خود نهاده‌اند.
بانوی هفت هزار ساله؛ کهنسال‌ترین شهروند تهران!
قدیمی‌ترین بقایای انسانی کشف شده در تهران، اسکلتی است که در سال ۱۳۹۳ خورشیدی در نزدیک چهارراه مولوی تهران کشف شد. پژوهش‌های باستان‌شناسی نشان داد که این اسکلت مربوط به یک زن حدودا ۳۵ ساله بوده که حدود هفت هزار سال پیش زندگی می‌کرده و پس از مرگ در این محدوده به خاک سپرده شده است. همچنین، روشن شد که او احتمالا بر اثر عفونت استخوانی از دنیا رفته است.
با این حال، معلوم نشد که آیا این بانوی ۳۵ ساله در نزدیکی محل دفن خود زندگی می‌کرده و آن‌جا یک سکونتگاه انسانی بوده است، یا اینکه هنگام عبور از این محدوده از دنیا رفته و همان‌جا دفن شده است؟ روشن شدن هر یک از این دو فرضیه، نیازمند کاوش‌های بیشتر در محدوده چهارراه مولوی بود که به علت عدم همکاری شهرداری تهران ممکن نشد.
اسکلت بانوی هفت هزارساله، هم‌اکنون در طبقه دوم گنجینه ایران باستان در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
مساحت تهران از هزار سال پیش تا کنون
روستای تهران: حداکثر ۰،۳ کیلومتر مربع (۳۰ هکتار)
شهر تهران در محدوه حصار صفوی: ۴،۴ کیلومتر مربع
شهر توسعه یافته تهران در محدوده خندق ناصری: ۱۹ کیلومتر مربع
دوره پهلوی اول: بیش از ۳۰ کیلومتر مربع
انتهای دوره پهلوی دوم: حدود ۵۰۰ کیلومتر مربع
اکنون: بیش از ۷۰۰ کیلومتر مربع
بدین‌ترتیب مساحت تهران از هزار سال پیش تا کنون ۲۳۳۳ برابر شده است!
قدیمی‌ترین نقشه بازمانده از تهران مربوط به سال 1205 خورشیدی (دوره فتحعلیشاه) | این نقشه توسط شخصی به نام سروان نازکوف و به زبان روسی تهیه شده است
میدان ارگ؛ قدیمی‌ترین میدان تهران
میدان ارگ، قدیمی‌ترین میدان تهران است. این میدان به احتمال زیاد پیش از پایتخت شدن تهران و در دوره کریم‌خان زند ساخته شد و در دوره ناصرالدین‌شاه به اوج زیبایی و شکوه خود رسید. سپس در دوره پهلوی بخش بزرگی از آن را ویران کردند و به جای آن ساختمان‌های اداری ساختند.
میدان ارگ در دوره قاجار محل برگزاری مراسم گوناگون ملی و مذهبی از قبیل عزاداری ماه محرم، جشن عید قربان و جشن عید نوروز بود؛ گاه نیز ناصرالدین‌شاه از افواج نظامی در این میدان سان می‌دید. در وسط میدان ارگ، توپ معروف مروارید را قرار داده بودند که در خلال بازپس‌گیری جزایر خلیج فارس از پرتغالی‌ها به غنیمت سپاه ایران درآمده بود. محل قرارگیری این توپ، حکم «بست» را داشت؛ بدین معنی که اگر مجرمان یا افراد تحت تعقیب روی آن پناه می‌گرفتند، کسی متعرض آنان نمی‌شد.
عکس بالا مراسم جشن و سرور در میدان ارگ را در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار نشان می‌دهد
واگن اسبی درخیابان لاله زار
شمس‌العماره، اولین آسمانخراش تهران
قدیمی‌ترین ساختمان بلندمرتبه تهران کاخ شمس‌العماره (در مجموعه تاریخی-فرهنگی گلستان) است که توسط سازمان یونسکو در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسیده است.
این ساختمان در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به سبک و سیاق بناهای اروپایی ساخته شد و در زمان خود نه تنها مشرف بر تمام شهر تهران بود، بلکه از فراز آن می‌شد، دشت تهران را از شمیران تا شهر ری به تماشا نشست. بلندای این کاخ ۳۵ متر و تعداد طبقات آن پنج طبقه است.
ساعتی که بر فراز این عمارت نصب شده، هدیه ویکتوریا، پادشاه بریتانیا به ناصرالدین‌شاه قاجار است. طبق برخی اسناد تاریخی، هزینه ساخت کاخ شمس‌العماره ۴۰ هزار تومان بوده است.
شمس العماره بنایی باشکوه در مجموعه کاخ گلستان است که در سال۱۲۸۴ه.ق ساخت آن به دستور ناصرالدین شاه قاجار به پایان رسید و برای نخستین بار از فلز در ساخت آن استفاده شد
عمارت خوابگاه ناصری در شمال کاخ گلستان که در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی تخریب شد و به‌جای آن ساختمان وزارت امور اقتصادی و دارایی را بنا کردند
بقعه امامزاده سیداسماعیل ؛ قدیمی‌ترین ساختمان تهران
قدیمی‌ترین ساختمان کتیبه‌دار تهران، بقعه امامزاده سید اسماعیل در نزدیکی چهار راه مولوی است. درب قدیمی این بقعه، تاریخ ۸۸۶ هجری قمری را دارد؛ یعنی حدود هفتاد و پنج سال پیش از آن‌که شاه تهماسب صفوی، حصاری را به دور روستای تهران بکشد و آن را تبدیل به شهر کند.
درباره نسب این امامزاده، اختلاف نظر وجود دارد. برخی او را اسماعیل بن جعفر بن محمدتقی(ع) و برخی دیگر، نوه امام موسی کاظم(ع) دانسته‌اند؛ می‌توان حدس زد که او از سادات محترم ساکن در «روستای تهران» بوده و علت حضورش در این منطقه، رواج آیین تشیع در ری و پیرامون آن بوده است.
امامزاده اسماعیل در خیابان شهید مصطفی خمینی(پامنار)، نزدیک میدان «سید اسماعیل» قرار دارد. یک سوی این بقعه به واسطه بازار سرپوشیده به خیابان اصلی بازار تهران راه می‌یابد. این مکان تاریخی شامل میدان، آب انبار، مسجد- مدرسه فیلسوف الدوله و بازار سید اسماعیل است
قدیمی‌ترین کلیسای تهران در چهارراه مولوی
قدیمی‌ترین کلیسای تهران، کلیسای تادئوس و بارتوقیموس است که در سال ۱۸۰۸میلادی (۱۱۸۷ خورشیدی) ساخته شده است. بانی این کلیسا، ده خانواده ارمنی موسوم به «جام بُران» بودند که به دعوت فتحعلیشاه برای انجام کارهای شیشه‌بری کاخ‌های سلطنتی به تهران آمدند. آنها از شاه خواستند که اجازه دهد کلیسایی را برای انجام مراسم دینی خود بسازند و او نیز با این درخواست موافقت کرد.
کلیسای تادئوس و بارتوقیموس در دوره فتحعلیشاه و به سال ۱۸۰۸ میلادی ساخته شده است. بانی این کلیسا، ده خانواده ارمنی موسوم به «جام بُران» بودند که به دعوت فتحعلیشاه برای انجام کارهای شیشه‌بری کاخ‌های سلطنتی به تهرون آمدند. آنها از شاه خواستند که اجازه دهد کلیسایی را برای انجام مراسم دینی خود بسازند و او نیز با این درخواست موافقت کرد
بدین‌ترتیب کلیسایی در نزدیکی دروازه جنوبی تهران موسوم به دروازه شاه‌عبدالعظیم ساخته و به نام تادئوس و بارتوقیموس، خوانده شد. این کلیسا در آن زمان به دو سفارتخانه بریتانیا و روسیه نزدیک بود و بعدها بسیاری از اروپائیان و دیپلمات‌های مسیحی مقیم تهران در آن به خاک سپرده شدند. بنابراین افزون بر ساختمان تاریخی کلیسا، مزارهای موجود در آن نیز بسیار مهم است.
کاخ گلستان؛ هدیه تهران به جهان | نخستین و تنها اثر ثبت جهانی تهران
از میان ۲۳ اثر یا مجموعه آثار ایرانی که در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده‌اند، تنها یک مجموعه به تهران اختصاص دارد: کاخ گلستان!
این مجموعه که شامل یک باغ تاریخی و چندین کاخ و تالار سلطنتی است، دست‌کم از دو نظر حایز اهمیت تلقی می‌شود؛ نخست این که معماری آن معرّف دوران تحوّل و انتقال در معماری ایرانی است؛ دورانی که در آن معماری بومی ایران تحت تأثیر مراودات سیاسی، تجاری و فرهنگی با کشورهای اروپایی، با معماری نئوکلاسیک اروپا درآمیخت و سبک نویی را به وجود آورد.
دیگر آن که کاخ گلستان صرفا یک سازه معماری نیست بلکه مجموعه بزرگی از نفایس تاریخی ایران و جهان را در خود جای داده است. شاید از همه مهم‌تر، کتابخانه بیوتات سلطنتی باشد. هسته اصلی این کتابخانه را کتاب‌های نفیسی تشکیل می‌دهند که نادرشاه افشار با فتح هندوستان از دربار گورکانیان هند به دست آورد و بعدها به دست آقا محمدخان قاجار افتاد؛ و البته در طول دوره قاجار کتاب‌های نفیس دیگری بدان افزوده شد.
در کنار این کتابخانه، آلبوم‌خانه سلطنتی کاخ گلستان قرار دارد که ۴۲۵۰۰ قطعه عکس تاریخی و چند هزار نگاتیو شیشه‌ای از دوره قاجار را در خود جای داده است.
افزون بر این‌ها، در تمام بناهای کاخ گلستان اسناد و اشیاء تاریخی و آثار هنری نفیس نگهداری می‌شود. این آثار عبارت‌اند از هزاران برگه از مکاتبات و مراسلات دوره قاجار؛ دهها تابلوی نقاشی از بزرگترین نقاشان ایرانی و اروپایی در سده نوزدهم و بیستم میلادی؛ مبلمان، ظروف، فرش‌ها، اشیاء زینتی و دیگر اثاثیه مورد استفاده دربار قاجار؛ و نیز هدایای نفیسی که از سوی سران دیگر کشورها مانند ناپلئون بناپارت، ملکه ویکتوریا و تزارهای روس به شاهان قاجار هدیه شده است.
البته برخی از نفایس موجود در کاخ گلستان مانند تخت طاووس و تخت نادری که در دوره پهلوی جزیی از پشتوانه پول ملی ایران قرار گرفتند، به موزه جواهرات ملی بانک مرکزی منتقل شده‌اند.
تپه‌های عباس‌آباد؛ از شهستان پهلوی تا باغ کتاب
تپه‌های عباس آباد که اکنون فضای تنفسی بزرگی میان تهران و شمیران محسوب می‌شود، منسوب به «حاج میرزا عباس‌آقا آقاسی» صدراعظم محمدشاه قاجار است که بخشی از این اراضی را در اختیار داشت.
این اراضی تا دوره پهلوی دوم تقریبا بدون استفاده بود، تا این که دولت تصمیم گرفت طرح بزرگی با نام «شهستان پهلوی» را در آن به اجرا درآورد. طبق این طرح، اراضی عباس‌آباد به منطقه اداری-تجاری و فرهنگی تهران تبدیل می‌شدند و علاوه بر وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی، سفارتخانه‌های خارجی نیز به این محدوده انتقال پیدا می‌کردند.
این طرح با پیروزی انقلاب اسلامی متوقف ماند و بخش بزرگی از اراضی عباس‌آباد به ایجاد فضای سبز و ساخت مصلای تهران اختصاص یافت. سپس از دهه ۱۳۷۰ برای طرح‌های بلندمدت فرهنگی، سیاسی و گردشگری در نظر گرفته شد. چندان‌که هم‌اکنون افزون بر چندین پارک بزرگ، مجموعه ساختمان‌های فرهنگستان‌های ایران، کتابخانه ملی، موزه دفاع مقدس، باغ کتاب و پل طبیعت در این محدوده قرار دارند.
تپه‌های عباس آباد
نخستین نقشه دقیق تهران که پیش از سال ۱۲۲۳ خورشیدی ترسیم شده است
آقا محمد خان قاجار بر خلاف پرتره‌های تکیده‌اش، چهره جذابی داشت اما عادلشاه افشار دستور داد او را اخته کنند
عتیقه‌فروشان در تجریش | عکس از لوئیجی مونتابونه - عکاس ایتالیایی
آرامگاه سرقبر آقا یا بقعه سرقبر آقا بنایی مربوط به دوره قاجار است و در تهران، ضلع جنوبی چهارراه مولوی انتهای خیابان شهید مصطفی خمینی (سیروس سابق) در میان باغی تقریباً بزرگ و قدیمی واقع شده‌است | سرقبر آقا عنوان بقعه و گنبدی است که بر قبر میرزا ابوالقاسم تهرانی معروف به میرزا ابوالقاسم امام جمعه که برای سالیان مدید در دوران قاجاریه امام جمعه تهران بود، بنا شده بود | اگرچه قبل از دفن وی نیز در این محل قبرستان کوچکی وجود داشت، اما به مرور زمان و بواسطه اعتقاد عوام به مقام و مرتبت این شخصیت، قبرستان بزرگی در مجاورت این آرامگاه شکل گرفت که به همین نام و با عنوان قبرستان سر قبر آقا معروف شد
دروازه حضرت عبدالعظیم در حاشیه جنوبی میدان شوش در دوره قاجار (سمت راست) و پس از بازسازی توسط شهرداری تهران (سمت چپ) | این دروازه در دوره رضاشاه به طور کامل تخریب شده بود
دروازه دولت که در دوره پهلوی تخریب شد | شهرداری تهران طرحی را برای بازسازی این دروازه در خیابان انقلاب، ایستگاه متروی دروازه دولت آغاز کرده است | عکس: عبدالله قاجار
تالار آیینه وزارت امور خارجه (کاخ شهربانی سابق) | میدان توپخانه، ابتدای خیابان امام خمینی، سردرباغ ملی، میدان مشق | عکس از حامد پورتقی
چنار کهنسال امامزاده صالح که در جریان سیل سال 1366 تجریش آسیب فراوان دید و در دهه 1380 با وجودی که هنوز بخشی از آن سبز بود، قطع شد! | عکس: عبدالله قاجار
عکسی از دروازه شمیران تهران | این عکس در سال ۱۲۷۷(۱۲۰سال پیش) گرفته شده است
چشم‌انداز کوهستان البرز و دروازه شمیران در یک روز برفی | احتمالا دوره ناصرالدین‌شاه قاجار | عکس: آنتوان سوریوگین
قورخانه (کارخانه اسلحه‌سازی) تهران در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار | ایستگاه متروی میدان امام‌خمینی در جای این کارخانه ساخته شده است
باغ فردوس (موزه سینمای ایران) در دوره قاجار
زنان رختشوی تهران کنار آب «قنات سردار» که هم‌اکنون چهارراه آبسردار خوانده می‌شود و در تقاطع خیابان‌های مجاهدین اسلام و ایران قرار دارد
دشت شمیران از فراز قصر نیاوران در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار | عکس: آقا رضا عکاس باشی
کنیسه یوسف آباد یکی از بزرگترین کنیسه‌های تهران است. نام اصلی عبری آن سوکت شالم (عبری :סוֹכַּת שָׁלוֹם) بوده است که به تدریج به دلیل قرار گرفتن در منطقه یوسف آباد به این نام معروف شده است. این کنیسه در سال ۱۳۳۰ شمسی با نام سوکت شالم شروع به کار کرد. به تدریج با افزایش جمعیت یهودی یوسف آباد نیاز به فضای بیشتر احساس شد. در این زمان یکی از یهودیان منطقه به نام آبراهام یوسیان پیشنهاد کرد که ساختمان کنیسه بزرگتر شود. او زمینی که همسایه کنیسه بود را خریداری کرد و کار ایجاد ساختمان جدید در سال ۱۳۴۴ خورشیدی شروع شد. پس از یکسال در روش هشانای سال ۵۷۲۶ عبری کار کنیسه جدید به پایان رسید. پس از انقلاب ایران آبراهام یوسیان از ایران مهاجرت کرد و به آمریکا رفت و در نیویورک کنیسه دیگری برای ایرانیان یهودی ایجاد کرد. در سال ۱۳۷۵ به دلیل آتش‌سوزی در اثر اتصال برق ساختمان کنیسه صدمه زیادی دید که ترمیم شد. کنیسای یوسف‌آباد با وسعت ۱۰۷۶ مترمربع از بزرگترین کنیساهای یهودیان تهران است
میدان ارگ تهران و سردر کاخ گلستان معروف به عالی‌قاپو در دوره قاجار | در عکس توپ مروارید نیز که غنیمت جنگی سپاه شاه عباس ازپرتغالی‌ها بود، دیده می‌شود
خیابان منوچهری
صعود بالون از مدرسه دارالفنون و بالون هوا کردن در حضور ناصرالدین شاه (از دفتر خاطرات ناصرالدین شاه) | روز [شنبه] 8 ربیع الاول، 5 ساعت به غروب مانده از کریاس جلو خان مدرسه دارالفنون، دو بالون بزرگ هوا رفت، همان بالونچی‌های سابق، اول بالون بزرگ سرخ رنگی هوا کردند، یک نفر نشسته هوا رفت زیاد نرفت، بزودی افتاد به باغ و خانه اعتضاد الدوله. ما با پیشخدمت‌ها بالای شمس العماره بودیم، ادیب، فرخ خان، سیاچی وجیه و غیره بودند. مردم زیادی یعنی کل اهل شهر روی بام‌ها و کوچه و غیره بودند و بعد از نیم ساعتِ دیگر، بالون سفید بسیار خوش ترکیب بزرگی هوا رفت. دو نفر نشسته بودند، خیلی خوب و راست به هوا رفت، قریب دو هزار ذرع هوا رفت که آدم‌ها مثل کبوتری پیدا بودند، نیم ساعت تمام روی آسمان در میان ارتفاع ایستاد، تماشای بسیار خوبی به مردم داد، بعد پائین آمد، یکراست توی باغ سپهسالار افتاده بود. قمرالسلطنه (همسر سپهسالار) و کنیزهای او ریخته بودند سر بالون چی‌ها) | ر.ک گنجینه تهران، تهران ۱۳۶۸، سازمان اسناد ملی ایران، مقاله دارالفنون
فاطمه قاضی‌ها یادداشتی با عنوان «قاجارها از چه نژادی بودند» نگاشته و در آن توضیح داده است که قاجارها از نژاد مغول نیستند و مغولان آنها را به ایران نیاورده‌اند بلکه نزدیک دویست سال پس از آمدن مغول از شام به ایران آمده‌اند
سنگ بنای معبد آدریان در سال ۱۲۹۳ خورشیدی با حضور ارباب کیخسرو شاهرخ رئیس انجمن وقت زرتشتیان تهران پایه‌گذاری شد و ساخت آن در سال ۱۲۹۶ خورشیدی به پایان رسید | این بنا با کمک مالی پارسیان هندوستان (بهرام جی بیکاجی) و زرتشتیان ایرانی ساکن ایران و هند ساخته شد و آتش آن را با مراسمی خاص پس از ۲۵ روز از آتشکده یزد به تهران و آدریان آوردند | نیایشگاه آدُریان در شهر تهران، خیابان جمهوری، خیابان میرزا کوچک خان، پلاک ۴، (ضلع شمالی دبیرستان فیروز بهرام) واقع شده‌است | بنای معبد آدریان مربوط به دوره قاجار است و این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۴۴۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است
میدان انقلاب و دورنمای دانشگاه تهران در دهه 1320 خورشیدی | عکس: مینارد اوون ویلیامز
میدان امام‌حسین تهران در اواسط دوره پهلوی دوم | این میدان ابتدا میدان فوزیه خوانده می‌شد و پس از جدایی شاه و فوزیه، میدان شهناز نام گرفت
بر ج آزادی که پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران به نام برج شهیاد شناخته می‌شد، اصلی‌ترین و یکی از نمادهای شهر تهران است و تقریباً در همه جای دنیا ایران را با این نماد می‌شناسند و در سال ۱۳۴۹ خورشیدی، توسط حسین امانت معمار ایرانی ساخته شد | برج آزادی به عنوان نماد «ایرانِ مدرن» و برای یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران در میانه یکی از میدان‌های اصلی غربِ تهران به نام میدان شهیاد و آزادی کنونی طراحی و ساخته شده‌است | معماری برج، تلفیقی از معماری هخامنشی، معماری ساسانی و معماری اسلامی است. در محوطه زیرین برج، چندین تالار نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه قرار دارد
هسته مرکزی مجتمع بزرگ مصلّای امام خمینی در ۲۰۴ هکتار از اراضی عبّاس‌آباد در زمینی به وسعت ۶۵ هکتار که از شمال به بزرگراه رسالت، از جنوب به خیابان شهید بهشتی خیابان عباس‌آباد، از شرق به خیابان شهید قنبر زاده و از غرب به بزرگراه شهید مدرس محدود است، در حال احداث است | طراح و معمار مصلی پروژه، دکتر پرویز موید عهد است | مصلی ۱۴ گلدسته، ۱۲ صحن و ۵ ورودی دارد. ارتفاع ایوان بزرگ مصلی ۷۲ متر به عدد کشته‌شدگان کربلا و ارتفاع گنبد مسجد جامع ۶۳ متر به عدد سالهای عمر محمد پیامبر اسلام است | مصلی دارای ۷ گنبد است که متأثر از معماری گنبدهای ایرانی مناطق مختلف کشور طراحی شده‌اند. گنبد اصلی مصلی از بزرگترین گنبدهای جهان اسلام است | در سال ۱۳۶۱ اقدامات اولیه برای ساخت مصلایی بزرگ در تهران آغاز شد و زمین‌های منطقهٔ عباس‌آباد تهران که پیش از انقلاب ۵۷ جهت ایجاد مجموعه شهری شهستان پهلوی در نظر گرفته شده بود و کنار چند بزرگراه اصلی تهران قرار دارد به عنوان منطقه‌ای مناسب برای ساخت این مصلا برگزیده شد | از اوایل دهه ۱۳۷۰ تا سال ۱۳۸۷ نمازهای عید فطر تهران به امامت رهبر معظم انقلاب اسلامی در این مکان برگزار شد | پس از سه سال وقفه به دلیل ساخت و ساز صحن اصلی از سال ۱۳۹۰ مجدداً نماز عید فطر تهران به امامت رهبر انقلاب در مصلی برگزار شد
نظر شما