چمدان : « ای مردمِ چون مرده یِ استاده‌ی ايران/ من دخترِ كسرايم و شهزاده‌ی ايران
ملِك زاده ی ديرين / جگر گوشه‌ی شيرين
اين خرابه قبرستان نه ايران ماست/ اين خرابه ايران نيست ايران كجاست؟»

اين نخستين صحنه از نخستين اپرای ايرانی،"رستاخیز شهریاران ایران" است ؛ نمايشنامه منظوم و آهنگينی‌كه ميرزاده عشقی آن را به سال 1334 ق. در حين مسافرت از بغداد به موصل، و ديدار از شهر بزرگ مداين(تيسفون) و تماشای ويرانه‌های آن سرود و در سال1299 برای نخستين بار در شهر اصفهان و در سال 1300 در سالن گراند هتل تهران به روی صحنه برد.

به گزارش چمدان، نخستین تجربه‌های احداث تماشاخانه به سبک غربی به سال 1288 ه. ق و اعزام موسیو لومر فرانسوی به ایران باز می‌گردد که برای تدریس موسیقی در مدرسه دارالفنون و آموزش گروه موزیک نظامی‌ها استخدام شد و تلاش کرد تا با تشکیل "انجمن موزیکال" تماشاخانه‌ای با سبک و سیاق اروپا در ایران شکل بگیرد. در نتیجه پس از برگزاری نخستین برنامه‌ اش در 29 شوال 1288ه.ق در پایتخت اجرا شد و پس از آن ماهانه این نمایش برای خارجیان اجرا می‌شد تا در نهایت تماشاخانه دارالفنون در 22 اسفند 1264 شمسی با کمک میرزا علی اکبر خان مزین‌الدوله نقاشباشی تأسیس شد. او برای نخستین بار به دستور ناصرالدین شاه در ایران اقدام به اجرای تئاتر کرد. او نمایشنامه‌ای از مولیر تحت عنوان "مردم گریز" را در تالاردارالفنون بر روی پرده برد.

[caption id="attachment_9972" align="aligncenter" width="552"] لاله زار قدیم[/caption]

البته در این زمان بیشتر اشراف و درباریان و دولتمردان به این تماشاخانه می‌آمدند اما همچنان تلاش‌هایی برای ایجاد تماشاخانه پیش از تأسیس تماشاخانه‌ دارالفنون و پس از آن رخ داد. تا آنجا که رد پای اجرای تئاتر را در منزل شخصی ظهیرالدوله و یا حتی در باغات و پارک‌هایی چون پارک امین‌الدوله می‌توان دنبال کرد بویژه در دوران مشروطه و فتح تهران. شاید به طور جدی ‌و عام‌تر احداث سالن تئاتر را باید در دوره احمد شاه و تأسیس تماشاخانه فاروس در لاله‌زار نبش کوچه بوشهری توسط شرکت علمیه فرهنگ و تئاتر ملی دنبال کرد البته در باغ "شعاع‌السلطنه"، "کافه لاله‌زار" و "کلوپ اسپرتیف " هم نمایش اجرا می‌شد.

[caption id="attachment_9973" align="aligncenter" width="1000"] تعزیه مهم ترین نمایش ایرانیان پس از اسلام بود/ عکس : تکیه دولت[/caption]

بی شک در تاریخ تئاتر ایران، یکی از مشهورترین تماشاخانه‌ها متعلق به گراند هتل است. برخی می‌گویند گراند هتل در محل پیشین «هتل دوپاری» در زمینی که پیش‌تر متعلق به "طاووس گرجی" سوگلی فتحعلی شاه بود و نصرالله باقراَف (باقر خان قفقازی) آن را خریداری کرده بود، ساخته شد.

ابتدا باقراف در سال 1294ه. ش در قسمت جنوبی گراندهتل که سالنی را بنا کرده بود برای نخستین بار تئاتر اجرا کرد سپس تغییرات جدیدی در مهمانسرا و به تبع آن سالن بوجود آورد. سالنی بیضی شکل با غرفه‌هایی بود که تماشاگران در آن، سه یا چهار نفری نشسته فیلم می‌دیدند. در سال 1307 سینمای گراند هتل برای بانوان هم اجرا داشت و خانم‌ها می‌توانستند از در گراند سینما و آقایان از در گراند هتل وارد می‌شدند. از آنجا که تماشاخانه گراند هتل تنها تماشاخانه آبرومند شهر بود خواهان زیاد داشت و اهالی هنر برای اجرا تئاترباید وقت می‌گرفتند. در مقاله‌ای به قلم نیایش پور حسن در مجله هنرو معماری مهر و آبان سال 88 آمده است که سید علی خان نصر رییس شرکت "کمدی ایران" درباره این تماشاخانه و احوالاتش در آن زمان گفته است:« در تمام طهران فقط یک سالون تئاتر بود، در گراند هتل لاله‌زار متعلق به باقراُف . شبی صد تومان کرایه می‌خواستند. ضمناً برای خودشان و اقوامشان هم بلیط مجانی می‌خواستند حال ملاحظه بفرمایید که با این درآمد، پرداختن شبی صد تومان کار حضرت فیل بود.»

[caption id="attachment_9974" align="aligncenter" width="746"] گراند هتل قدیمی‌ترین هتل ایران و از آثار معماری اواخر دوره قاجاریه است. این هتل بدست یک مهاجر قفقازی به نام باقر خان به مساحت ۱۳۰۰ متر مربع در خیابان لاله‌زار جنوبی ساخته شد.[/caption]

او ادامه می دهد:«با افتتاح تماشاخانه دایمی تهران در اول دی ماه 1319ه.ش و اجرای نمایش های منظم هفتگی در مکان هنرستان هنرپیشگی و به دلیل استقبال پایتخت نشینان از تئاتر ومحدودیت ظرفیت تماشاخانه هنرستان هنرپیشگی، سید علی خان نصر با کمک رییس کل شهربانی در اوایل اردیبهشت سال 1320 سالن گراند هتل را که در آن زمان شعبه ای از بنگاه سینمای دیده بان بود به مبلغ سه هزار ریال اجرا کرد و حدود 25 هزار ریال هم از محل بودجه هنرستان هنرپیشگی برای مرمت و تبدیل غرفه‌های کوچک به سالنی با صندلی هزینه کرد تا تماشاخانه دایمی تهران 7 الی 9 شب پنجشنبه 10 مهرماه 1320 در سالن گراند هتل افتتاح شود.»

[caption id="attachment_9975" align="aligncenter" width="800"] تماشا خانه تهران (تئاتر نصر) که در سالن تماشاخانه گراند هتل تأسیس شد.[/caption]

جالب است بدانید تماشاخانه که در حیاط قرار داشت وتوسط یک راهرو که به در ورودی و مدخل شیشه ای تماشاخانه راه داشت با سایر نقاط ارتباط می‌گرفت. این حیاط حکم سالن انتظار امروزی را داشت و افزون بر بوفه و لابی، قسمتی هم به اجرای موسیقی در فاصله تغییر پرده‌ها اختصاص داشت که حتی گروه موسیقی ژاندامری هم در آن می‌نواخت.

در ساخت برخی از دکورهای این تماشاخانه ردپای شاگردان کمال‌الملک همچون رسام ارژنگی و محمودخان ظهیرالدینی دیده می‌شود.

[related-post id="9381"]

به گزارش چمدان، سیدعلی خان نصر شخصا ریاست این تماشاخانه را به عهده داشت، اما پس از آن که پست سفیر ایران در چین به او پیشنهاد شد به دلیل فعالیت‌های سیاسی تصمیم گرفت مدیریت تماشاخانه را به احمد دهقان بسپارد و او مدیر داخلی تئاتر شد. در این زمان بر روی تماشاخانه نصر نام تئاتر تهران نهاده شد. در واقع از حدود یک سال بعد، احمد دهقان مدیریت این تماشاخانه را به عهده گرفت. احمد دهقان نماینده مجلس، مدیر مجله «تهران مصور» در ششم خرداد سال ۱۳۲۹ در دفتر همین تماشاخانه در خیابان لاله زار به دست حسن جعفری کارمند شرکت نفت انگلستان ترور شد.

[caption id="attachment_9976" align="aligncenter" width="567"] داریوش اسدزاده از سال ۲۱ کار در تئاتر را با بازیگری کارگردانی و نویسندگی در تئاتر نصر و دهقان (لاله زار) شروع کرد./ عکس: روح الله وحدتی[/caption]

تماشاخانه دائمی تهران تا سال 1329 پا برجا بود . در سال 1337 و پس از آن چندین بار دچار آتش سوزی شد، اما پس از تعمیر در سال 1341 به پاس خدمات ارزنده سید علی خان نصر که در بهمن 1340 فوت شده بود با عنوان تئاتر نصر بازگشایی شداما به تدریج تالاری را که سید علی نصر خون دلها برای آن خورده بود و احمد دهقان تمام تلاش خود را برای حفظ و اعتبار بخشی به آن کرده بود دچار رکود شد تا آن که در اوایل انقلاب توسط کمیته امداد امام خمینی(ره) مصادره شد.


در سال 1367 واحد جهاد دانشگاهی به ریاست "علی منتظری" برای احیا تئاتر نصر این مکان را اجاره کرد اما به دلیل فرسودگی و بی توجهی مسوولان سرانجام در مرداد 1381 در حین اجرای نمایش " سی و هفت شاهی جناب میرزا " به کارگردانی معصومه تقی پور تعطیل شد. 7 مهرماه همان سال این اثر به ثبت ملی رسید . بعدها مسئولان اداره هنرهای نمایشی از مسوولان ذی ربط خواستند تا «ساختمان تئاتر «نصر» به موزه‌ی تئاتر تبدیل شود. باز هم اتفاقی نیفتاد تا آن که در 14 مرداد 86 خبر سرقت مس سقف های تئاتر نصر و صندلی هایش خبرساز شد و هنرمندان را در شهریور همان سال در آن سالن دور هم گرد آورد. این بار تفاهم‌نامه‌یی بین مرکز هنرهای نمایشی و جهاد دانشگاهی برای تغییر کاربری از سالن نمایش به موزه امضاء شد.

[caption id="attachment_9978" align="aligncenter" width="1100"] عکس:حامد فروتن[/caption]

اردیبهشت 87 کار مرمت و بازسازی تئاتر«نصر» در فاز نخست بازسازی‌ این ساختمان آغاز شد اما در خرداد ماه این اقدامات به دلیل کمبود بودجه و اعتبارمتوقف شد. 23دی ماه همان سال اعلام شد :«نظر به مکاتبه مدیر امور مجامع و سهام مجتمع اقتصادی کمیته امام(ره) (مالک تئاتر نصر) با معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ادامه روند بازسازی تئاتر نصر متوقف و منوط به تفاهم‌نامه جدید با مجتمع مذکور است.»


9 اسفند 92 در تهران‌گردی احمد مسجد جامعی، رییس وقت شورای شهرتهران، نوبت به لاله‌زار و خانه بوشهری و تئاتر نصر رسید. 33 نامه تا زمان حضور او در تئاتر نصر بین مسوولان هنرهای نمایشی، جهاد دانشگاهی و کمیته امداد رد و بدل شده بود و هرچند او خواستار ساماندهی تئاتر نصر و تهیه یک طرح جامع برای تحقق آرزوی ایجاد موزه در این مکان شد اما حرف‌ها و سخن‌ها در همان جا ماند تا این که سرانجام شهردار تهران عصر پنجشنبه 7 دی ماه 96 از تعیین تکلیف تئاتر نصر تهران خبر داد و گفت: طی قراردادی که با کمیته امداد امام خمینی (ره) و جهاد دانشگاهی منعقد کردیم، روز شنبه تئاتر نصر تحویل شهرداری تهران خواهد شد و بلافاصله فعالیت های عملیاتی برای تبدیل تئاتر نصر به موزه تئاتر شهر انجام خواهد شد.

[caption id="attachment_9980" align="aligncenter" width="900"] احمد مسجد جامعی /تهرانگردی اسفند 92 در تئاتر نصر[/caption]

محمد علی نجفی در بخشی از سخنانش در مراسم اختتامیه ششمین جشنواره تئاتر شهر که در محل پردیس تئاتر تهران برگزار شد، گفت: «حدود ۱۰ سال پیش استاد عزت الله انتظامی درخواست کردند تئاتر نصر دوباره به هنرمندان تئاتر برگردد و به عنوان موزه تئاتر تجهیز و آماده شود چرا که همه ما می توانیم رد پای تاریخ فرهنگی کشور را به نوعی در تئاتر نصر ببینیم؛ جایی که بسیاری از بزرگان هنر نمایش روی صحنه رفتند و در آنجا با هنر خودشان مردم را مسحور کردند.»