چمدان : «وقتی به فهرست اولویت های سال ۱۳۹۶ «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» نگاه دقیقی بیندازیم. این فهرست ابلاغ شده از سوی اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور، تنها شامل «تدوین بستۀ حمایت از کارگاه های تولیدی صنایع دستی و فرش» و «اجرای ظرفیت های جدید در هتلینگ» بود. موارد مطرح شده در این فهرست، هرچند نشان از اهمیت بالای صنایع دستی و گردشگری برای دولت دارد، اما در عین حال نشان می دهد که موضوع حمایت از میراث فرهنگی و حوزۀ علمی-پژوهشی سازمان در بستۀ حمایتی دولت از اولویت و اهمیت چندانی برخوردار نیست.» جامعه باستان شناسی ایران با تأکید بر این موضوع در گزارشی به شرح اقدام و رخدادهای سال 96 پرداخته و آورده است:

در کل چنین ساختار مدیریتی ای، متاسفانه نتوانسته هنوز در روند کلی افول و اضمحلال این سازمان که از دورۀ مشایی و بقایی شدت گرفت، تغییری در جهت رشد و اعتلا ایجاد کند. سال ۱۳۹۶ با رخدادهای گوناگونی در عرصه های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در ایران به پایان رسید. در این میان، این تغییر و تحولات گریبانگیر میراث فرهنگی نیز شد. انتخابات ریاست جمهوری و برگزیده شدن مجدد آقای دکتر حسن روحانی به عنوان رئیس جمهور و تغییر و تحولات کابینۀ دولت، در مورد سازمان میراث فرهنگی نیز بی تأثیر نبود. انتخاب علی اصغر مونسان به عنوان رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که در زمینۀ عمران تحصیل کرده و پیش از این مدیر عامل مناطق آزاد کیش بود، به جای خانم دکتر زهرا احمدی پور مهمترین اتفاق مدیریتی در سازمان میراث فرهنگی بود.

خانم زهرا احمدی پور تنها ۹ ماه در این سمت فعالیت کرد و به رغم آنکه بیشتر دست اندرکاران حوزۀ میراث فرهنگی با ادامۀ کار ایشان موافق بودند، در مقام خود ابقا نشد. چنین دوره های کوتاه مدیریتی امکان هرگونه برنامه ریزی بلند مدت و مدیریت سازمان یافته را از مدیران سلب کرده و در نهایت به ضرر ساختار میراث فرهنگی کشور خواهد بود. در دورۀ ریاست آقای مونسان، وجه گردشگری نسبت به بخش های دیگر بیشتر مورد توجه قرار گرفت. البته چنین برداشتی از وضعیت سازمان بی جا به نظر نمی رسد وقتی به فهرست اولویت های سال ۱۳۹۶ «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» نگاه دقیقی بیندازیم. این فهرست ابلاغ شده از سوی اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور، تنها شامل «تدوین بستۀ حمایت از کارگاه های تولیدی صنایع دستی و فرش» و «اجرای ظرفیت های جدید در هتلینگ» بود. موارد مطرح شده در این فهرست، هرچند نشان از اهمیت بالای صنایع دستی و گردشگری برای دولت دارد، اما در عین حال نشان می دهد که موضوع حمایت از میراث فرهنگی و حوزۀ علمی-پژوهشی سازمان در بستۀ حمایتی دولت از اولویت و اهمیت چندانی برخوردار نیست. در کل چنین ساختار مدیریتی ای، متاسفانه نتوانسته هنوز در روند کلی افول و اضمحلال این سازمان که از دورۀ مشایی و بقایی شدت گرفت، تغییری در جهت رشد و اعتلا ایجاد کند.

مدیریت و تغییرات پیاپی

امسال نیز تغییرات شتابزدۀ مدیران و بی ثباتی مدیریت، در نظر نگرفتن تخصص های لازم در اعطای مدیریت ها و مسئولیت ها، عدم جذب نیروی باتجربه، و عدم جذب سرمایه های لازم، آفت های بزرگ بدنۀ سازمان میراث فرهنگی بود. در این سال با برکناری شتابزده مدیران استانی، معاونان میراث فرهنگی و مدیران پایگاه های ملی و جهانی بسیار مواجه بودیم. پژوهشکدۀ باستان شناسی کشور نیز دستخوش تغییر بزرگی شد. خانم دکتر حمیده چوبک بعد از نزدیک به سه سال ریاست بر پژوهشکدۀ باستان شناسی با بازنشسته شدن در آخرین روز تابستان، جای خود را به آقای دکتر بهروز عمرانی داد. دکتر عمرانی، معاون پژوهشی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، با حفظ سمت از تبریز به تهران آمد و تا نیمۀ اول اسفند ماه سرپرستی پژوهشکدۀ باستان شناسی را به عهده داشت. بعد از ماه ها سکون و رخوت در پژوهشکده، سرانجام در نیمۀ دوم اسفند ماه دکتر روح الله شیرازی، عضو هیئت علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان مسئولیت هدایت این پژوهشکده را بر عهده گرفت. جامعۀ باستان شناسی ایران امیدوار است که در این دوره، بعد از مدتها انفعال، تحرکی در بدنۀ پژوهشی و اجرایی میراث فرهنگی صورت بگیرد و شاهد انجام فعالیت های مفیدی در این نهاد باشیم.

وزارتخانه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

در سال ۱۳۹۶، سخن از تشکیل «وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» نقل محافل فرهنگی و رسانه ای بود. در مجلس شورای اسلامی کلیات این طرح با یک فوریت رأی آورده و قرار بود تا پیش از عید نوروز سال ۱۳۹۷ در صحن علنی مجلس به رای گذشته شود. در این میان، سید محمد بهشتی رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تاکید بر تشکیل وزارتخانه گردشگری کرده و اعتقاد داشتند بخش میراث فرهنگی و صنایع دستی در قالب معاونت ریاست جمهوری باقی بماند. سرنوشت این طرح با اتمام سال ۱۳۹۶ همچنان نامشخص است و باید دید در سال جدید، نمایندگان مجلس چه تدبیری می کنند.

بودجۀ مصوب سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سال ۱۳۹۷ نیز نسبت به سال ۱۳۹۶، افزایشی در حدود ۱۰۸ میلیون تومان داشته است. با وجود این، این افزایش بودجه در برابر بودجۀ فرهنگی کشور هنوز بسیار ناچیز است. باید دید در سال جدید تا چه اندازه این افزایش بودجه می تواند مشکلات موجود در بدنۀ سازمان و نهادهای وابسته آنها را مرتفع کند و به چه نهادها یا اموری تخصیص داده خواهد شد.

موزۀ ملی ایران

از زمان سپرده شدن مدیریت موزۀ ملی ایران به دکتر جبرئیل نوکنده، تحولات چشمگیری در مهمترین موزۀ ایران به وقوع پیوسته است. برگزاری نمایشگاه های متعدد در داخل و خارج از کشور، برپایی نشست-های علمی و چاپ و انتشار کتاب های متعدد، گوشه ای از تلاش های ارزنده دکتر نوکنده برای احیاء و رونق مجدد فعالیت های موزۀ ملی است. از جملۀ این فعالیت ها می توان به برگزاری نمایشگاه آثار و یافته های باستان شناسی موزۀ ملی در شهر بُن آلمان، نمایشگاه آثار ارمنستان در ایران، نمایشگاه آثار کُره جنوبی در ایران، عقد تفاهم نامه های متعدد با موزه های مطرح دنیا که مهم ترین آن، نمایش تعدادی از آثار موزۀ لوور در موزۀ ملی ایران است، اشاره کرد.
انتقال داشته های فرهنگی موزه ها به یکدیگر و نمایش ذخایر موزه ای در سطح بین المللی امروزه بسیار رایج است و هر ساله نمایشگاههای متعددی در موزه های جهان با محوریت نمایش آثار سایر موزه های بزرگ برگزار می شود. در این میان، برای اولین بار بخشی از آثار موزۀ لوور فرانسه برای نمایش به موزۀ ملی آورده شده است. چنین رخدادی، اتفاق بزرگی است که با درایت و اندیشه افراد شایسته در راس مدیریت به وقوع می پیوندد. «جامعه» امیدوار است چنین روندی در سال جدید نیز ادامه یابد و همچنان شاهد روابط گسترده بین المللی و فرهنگی و تعاملات سازنده، با دیگر مراکز فرهنگی دنیا باشیم. در همین رابطه، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز با عقد تفاهم-نامه هایی با موسسات و دانشگاه های خارج از کشور همانند فرانسه، آلمان، ایتالیا، اسپانیا و انگلستان، سعی در هموارتر ساختن سطح تبادل اطلاعات و مسیر فعالیت باستان شناسان خارجی در ایران کرده است. بررسی چگونگی ارتقاء کیفی این روابط، برنامه ریزی منظم و دقیق برای مدیریت آنها، جلوگیری از انحصار پژوهش ها در دست مؤسسات یا کشورهای خاص، جهت دهی چنین فعالیت هایی در راستای منافع ملی و رشد باستان شناسی ایران، و پاسخگویی به نیازهای پژوهشی و علمی کشور مواردی است که باید پیش از هرچیزی مد نظر قرار داد که متاسفانه در سالهای اخیر به آنها کمتر پرداخته شده است.

برگزاری همایش ها و نشست های علمی-پژوهشی 

در سال۱۳۹۶ سه همایش باستان شناسی در کشور برگزار شد؛ همایش کاربرد آمار در باستان شناسی توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سومین همایش باستانشناسان جوان توسط انجمن علمی دانشجویان باستان شناسی دانشگاه تهران، و همایش ملی باستان شناسی ایران توسط دانشگاه بیرجند در پژوهشکدۀ هنر که در تهران برگزار شدند. اما در این میان، بر خلاف سال های قبل، همایش سالانۀ باستان-شناسی ایران که همه ساله در اسفند ماه برگزار می شد، بعد از 4 سال برگزاری منظم و به دلیل اختصاص نیافتن بودجه کافی و حمایت مالی، متوقف شد و وعدۀ برگزاری آن به زمان نامعلومی در سال 1397 محول شد.

ادامه روند تخریب آثار باستانی کشور (بنگرید به پیوست یک)

در تیر ماه ۱۳۹۶ بافت تاریخی شهر یزد به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد. اما در این میان، امسال نیز همچون سال های گذشته، بافت های تاریخی شهرها، تپه های باستانی و آثار و مواریث فرهنگی از بی تدبیری مدیران و تخریب های فراوان در امان نبودند و به بهانه های واهی توسعه و عمران مورد تجاوز و تخریب قرار گرفتند. تخریب شبانۀ بافت تاریخی شیراز در اطراف حرم شاهچراغ و بافت تاریخی یزد به رغم ثبت جهانی از این جمله است. تعدادی از تپه های باستانی و بناهای تاریخی نیز مورد تعرض دستگاه های دولتی و افراد بی اطلاع قرار گرفتند. در ایذه، نگهبان میراث فرهنگی به بهانۀ تأخیر در پرداخت حقوق ماهانه اش به بعضی از آثار آسیب رساند. شهرداری شوش تحت عنوان «مطالبۀ حقوق مردمی» پل روگذر جاده اندیمشک-اهواز را تخریب کرد تا بجای آن زیر گذری را در عرصۀ محوطۀ ثبت جهانی شوش بسازد. با اعتراض به موقع از سوی جامعۀ باستان شناسی ایران و ایجاد حساسیت عمومی و رسانه ای، و همکاری و همیاری دیگر دوستداران میراث فرهنگی ایران، ساخت زیر گذر در عرصه این محوطۀ باستانی مشهور جهانی موقتاً متوقف شده است. همچنین ادارۀ اوقاف شهر مرودشت اقدام به ایجاد و ساخت یک امامزاده جدید در حریم محوطۀ میراث جهانی تخت جمشید کرد که با واکنش سمن ها و دوستداران میراث فرهنگی روبرو شد. جامعۀ باستان شناسی ایران نیز با صدور بیانیه ای در کنار اصحاب رسانه و تشکل های میراث فرهنگی به این موضوع واکنش نشان داد، اما هنوز واکنشی درخور از سوی سازمان میراث فرهنگی یا سازمان اوقاف نسبت به این تخریبات صورت نگرفته است.

کاوش ها و سایر فعالیت های علمی-پژوهشی

در سال ۱۳۹۶ انجام کاوش و بررسی در بسیاری از محوطه های باستانی، هر چند با مشکلات فراوان، تداوم یافت. در ادامۀ کاوش های نجات بخشی در حوضۀ آبگیری سدهای ساخته شده توسط وزارت نیرو، نیز چندین طرح در کشور همچون کاوش های نجات بخشی سد چندیر در استان خراسان شمالی، تنگ کافری در پشت سد سیمره، طرح گرمسیری در استان های غربی کشور، سد داریان در استان کردستان، و سد کنگیر در استان ایلام به اجرا درآمد. در این میان انجام طرح باستان شناختی در سد چم شیر در شهرستان گچساران به دلیل عدم تامین مالی هنوز به مرحله نهایی نرسیده است. «جامعه» امیدوار است که چنین فعالیت هایی تنها به گزارش های بایگانی اداری در سازمان و پژوهشکدۀ باستان  شناسی ختم نشود و شاهد مقالات و پژوهش های علمی سوال-محور، با هدف ارائه و تفسیر یافته های باستان شناختی و پاسخ به سوالات پژوهشی بسیاری باشیم.

هدف از این گزارش کوتاه، بازنگری اجمالی آنچه که میراثیان و اصحاب و دوستداران فرهنگ در سال 1396 تجربه کردند، بوده است. برای داشتن فردایی بهتر در عرصۀ فرهنگ و میراث باید از اشتباهات گذشته آموخت و تجربه ها را اندوخته ای کرد برای امروز و آینده تا از سهل انگاری و بی توجهی و تکرار اشتباهات کاسته شود و گامهایی سنجیده تر و هوشمندانه تر در عرصۀ مدیریتی، اجرایی، و پژوهشی کشور برداریم.

• پیوست یک. فهرست بخشی از تخریبات صورت گرفته در سال ۱۳۹۶ :
-تخریب سینما ایران در اصفهان
-تخریب خانه بلالی میبد از دوره صفوی
-احتمال تخریب حمام تاریخی توکلی با توسعه حرم شاهچراغ شیراز
-مرگ در کمین کاروانسرای حاج حسین بازار تبریز
-فروریختن بخشی از سازه آبی شوشتر
-افزایش حفاری‌های غیرمجاز در عرصه شهر باستانی شوش
-تخریب بخشی از آثار تاریخی ایذه توسط نگهبان پایگاه آیاپیر
-شکستن حریم درجه یک پاسارگاد با نصب تیرهای چراغ برق
-تخریب بخش بزرگی از گورستان تاریخی امامزاده‌ عبدالله تهران
-ساخت امامزاده‌ای در حریم درجه یک تخت جمشید
-تخریب دو اثر ملی در شیراز (خانه تاریخی سلیمی و منتصری)
-تخریب پل هوایی شوش به قصد ایجاد زیرگذر در بخشهای باستانی این شهر
-تخریب آب‌انبار تاریخی ملامحمد در اوز لارستان فارس
-هجوم قاچاقچیان آثار تاریخی به گورهای باستانی در حریم تخت جمشید
-قرار گرفتن خانه نیما یوشیج در آستانه تخریب
-افتتاح یک رستوران غیرقانونی و خلاف ضوابط میراث فرهنگی در باغ نگارستان تهران
-تداوم ساخت و سازهای ناهمگون در بافت تاریخی یزد
-خانه تاریخی خازن الملک تهران در حال تخریب
-ویرانی بندر تاریخی سیراف و ساخت فضای سبز در محدوده‌ محوطه‌های باستان‌شناختی آن
-تخریب محوطه‌ باستان‌شناختی نای بند و ساخت تاسیسات روی آثار فرهنگی
-فروش قایق و کشتی‌های ثبت میراث جهانی به کشورهای جنوبی خلیج فارس
-تخریب گسترده‌ بندر بتانه در نزدیکی بندر دیر
-محصور شدن تل پی تل در بوشهر
-آسیب‌های بندر مهروبان در نزدیکی بندردیلم
-ساخت و توسعه مرکز جمع آوری، جداسازی و خرید و فروش ضایعات در محل شهر پارسه و در محدوده حریم محوطه میراث جهانی تخت جمشید
- تاق ضربی تیمچه تاریخی قم در حال فروریختن
-مرمت نیمه کاره دروازه قرآن شیراز
-آخرین بادگیرهای قاجاری شهر انار کرمان در حال نابودی
-بقعه عبدالله بانو شوشتر از قرن دهم هجری در حال تخریب
-وضعیت اسفناک کاخ قجری قصر فیروزه
-ساخت و ساز غیر مجاز در عرصه امامزاده محسن همدان (امامزاده کوه از دوره ایلخانی)
-وضعیت نامناسب نقوش برجسته ساسانی در تاق بستان کرمانشاه
-شهرک سازی در حریم مجموعه صفوی بهشهر
-سیلوی گندم تبریز بازمانده از جنگ جهانی دوم با طرح آلمانی‌ها که توسط روس ها ساخته شده به جای تبدیل به موزه، در آستانه واگذاری به بخش خصوصی است
-چارتاقی منج در بوانات فارس وضعیت خوبی ندارد
-دیوارهای مقبره آبش خاتون در شیراز در حال فرسایش شدید و تخریب
-حال خانه صادق هدایت سیاه و سفید است
-سنگ یادبود دکتر مصدق در گورستان ابن بابویه همچنان روی خاک افتاده است
-کاشی های خانه کلانتری بازار تهران را برده‌اند