چمدان : در جواب به این سوال ذهنی شما می‌توان گفت که لحظه تحویل سال در گاهشماری هجری‌خورشیدی، برپایه زمان ورود خورشید به برج حَمَل است که به آن، نقطه اعتدال بهاری یا اعتدال ربیعی می‌گویند. در اصطلاح نجوم اعتدال بهاری در نیم‌کره شمالی (برابر با اعتدال پائیزی در نیم‌کره جنوبی) به لحظه‌ای گفته می‌شود که خورشید از دید ناظر زمینی از صفحه استوای آسمانی می‌گذرد و حرکتش را به‌سوی شمال آسمان در پیش می‌گیرد.

به‌این‌ترتیب آنگونه که در وبگاه مرکز تقویم دانشگاه آمده است؛ سال خورشیدی حقیقی مدت‌زمان بين دو عبور متوالي مركز خورشيد از نقطه اعتدال بهاري است و مدت متوسط آن در ساعت 12 زيجي (جدول محاسبات نجومی) در تاريخ صِفر ژانويه 1900 ميلادي، 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 48 دقيقه و 97.45 ثانيه حساب شده است. مدت متوسط سال خورشیدی حقيقي، ثابت نيست و سالانه 0.00530 ثانيه از مدت متوسط سال خورشیدی حقيقي كاسته مي‌شود و حتی این مدت متوسط هم ثابت نيست و بر اثر تغييرات تعدادي از مشخصه‌هاي نجومي، تغيير مي‌كند.

 

هجری‌خورشیدی از چه زمانی به‌ عنوان تقویم استفاده شد؟

مرکز تقویم دانشگاه تهران در این‌خصوص می‌نویسد: «اولين‌بار عبارت هجري‌شمسي در تقويم رسمي سال 1304-1303 هجري‌قمري آمد. اين تقويم را عبدالغفارخان نجم‌الدوله (1259 – 1326ه‌ق) استخراج و نخستين‌بار بالاي صفحات آن عبارت سال هجري‌شمسي 1265 را درج کرد. البته عبدالغفارخان نجم‌الدوله در سا‌ل‌هاي بعد و در تقويم‌هاي آن روزگار كه به‌صورت دفترچه‌اي منتشر مي‌شد، ستون جديدي براي روزها و برج‌های دوازده‌گانه حَمَل، ثور، جوزا، سَرَطان، اسد، سنبله، ميزان، عقرب، قوس، جَدی، دَلو و حوت، به‌طور مرتب درنظر گرفت و بدين‌ترتيب براي اولين‌بار تقويمي را اختراع و ابداع كرد كه امروزه به نام «تقويم هجري‌شمسي بُرجي» معروف شده است. تا قبل از اين تاريخ، تقويمي كه اساس آن خورشیدی و مبدا آن هجرت حضرت محمد(ص) از مكه به مدينه باشد، در ايران رايج نبود.

[caption id="attachment_28944" align="aligncenter" width="1000"] برج‌های دوازده‌گانه حَمَل، ثور، جوزا، سَرَطان، اسد، سنبله، ميزان، عقرب، قوس، جَدی، دَلو و حوت[/caption]

تقویم جلالی چیست؟

سیدحسن تقی‌زاده در کتاب گاه‌شماری در ایران قدیم می‌نویسد: تا پیش‌از پیدایش تاریخ جلالی در سال ۴۶۷ یا ۴۷۱ برای محاسبه سال خورشیدی، سال را به 12ماه و هر ماه را به 30 روز تقسیم می‌کردند که در مجموع ۳۶۰ روز می‌شد. پنج روز باقی‌مانده از 365 روز سال را در پایان آبان‌ یا اسفند بر آن می‌افزودند با وجود این، پنج ساعت و ۴۸دقیقه و 45.51 ثانیه باقی می‌ماند. این زمان هر چهار سال، یک روز کامل را می‌ساخت و چون در محاسبه نمی‌آمد، روز اول فروردین در فصول سال تغییر می‌کرد. این ماه‌های خورشیدی در آن‌زمان، مانند ماه‌های قمری در فصول سال متغیر بود یعنی نوروز در آغاز فروردین واقعی و در نقطه آغاز اعتدال بهاری (لحطه تحویل) قرار نداشت.

سال ۴۶۷ ه‌ق. نوروز مطابق 12 حوت یا 12 اسفند بود. در این سال، ملکشاه سلجوقی دستور داد تا منجمان، محاسبه دقیقی از سال خورشیدی انجام دهند و روز اول فروردین را تعیین کنند. این‌میان، منجم اهل مرو خواجه ابوالفتح ‌عبدالرحمان منصور خازنی به‌همراه ابومظفر اسفزاری، ابوعباس لوکری، محمد بن‌احمد معموری، میمون‌بن نجیب واسطی، ابن‌کوشک بیهقی مباهی و به ریاست حکیم عمر خیام به‌جای‌آنکه بر اساس محاسبه قبلی، دوازدهم اسفند را اول فروردین درنظر بگیرند، اول فروردین را هجده روز جلوتر بردند و در ابتدای اعتدال بهاری، یعنی فروردین واقعی قرار دادند. این منجمان در این محاسبه جدید، هر سال را در چهار نوبت، ۳۶۵ روز محاسبه کردند (دوازده ماه 30 روزی به‌اضافه پنج روز که به آخر آبان یا اسفند افزوده می‌شد) و سال پنجم را ۳۶۶ روز درنظر گرفتند که پس‌از هر 8 دوره چهارساله، سال پنجم ۳۶۶ روز می‌شد. در این محاسبه آن پنج ساعت و چندثانیه هم در محاسبه ‌آمد. بدین‌ترتیب، نوروز به‌عنوان نخستین روز فروردین ماه، از آن سال ثابت ماند.

[caption id="attachment_28942" align="aligncenter" width="1400"] عکاسی در رد ستاره‌ها در آسمان شب آرامگاه حکیم عمر خیام در نیشابور | عکس: حسن عبداله‌آبادی│ خیام در دوره ملکشاه سلجوقی کارهای علمی بسیار کرد که از میان آنها می‌توان به تدوین گاهشمار جلالی اشاره کرد[/caption]

بنابراین، نخستین سالی که روز اول فروردین آن دقیقا مطابق با آغاز زمان اعتدال بهاری بود، سال ۴۶۷ یا ۴۷۱ بوده ‌است که البته برپایه کتاب گاه‌شماری ایرانی نوشته موسی اکرمی، تدوین این تقویم که امروزه از آن با نام گاهشمار جلالی یا تقویم جلالی یاد می‌شود دقیقا در سوم رمضان ۴۷۱ هجری قمری مهر شده و کار تدوین آن‌هم در دوره جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی با فرمان خواجه نظام‌الملک و محل رصد آن شهرهای اصفهان (پایتخت سلجوقیان)، ری و نیشابور ذکر شده ‌است.

سال مبدا گاه‌شماری جلالی، سال جلوس ملکشاه بر تخت سلطنت است که تفاضل آن با گاه‌شماری هجری‌خورشیدی ۴۵۷ سال است بنابراین، روز سرآغاز این گاه‌شمار، اول فروردین سال ۱ جلالی (۴۵۸ هجری‌خورشیدی)، برابر 9 رمضان سال ۴۷۱ هجری‌قمری قراردادی (دهم رمضان سال ۴۷۱ هجری‌قمری هلالی) و مطابق با ۱۵ مارس ۱۰۷۹ میلادی جولیانی و ۲۱ مارس ۱۰۷۹ میلادی گرگوری است. در این گاهشماری روز اول سال طوری تنظیم شده‌ که با اعتدلال بهاری که نوروز نامیده می‌شود، همگام است و هر سال‌ ۳۶۵ روز است و هر چهار سال، یک‌‌سال ۳۶۶ روز دارد که به آن سال کبیسه می‌گویند. برای مثال، سال 1395 کبیسه بود و کبیسه بعدی سال 1399 است که در آن اسفند 30 روز کامل دارد.