مقدمه

سوغات از قدیمی‌ترین بازارهای ایران است که بهینگی و بهبود در بخش‌های گوناگون این صنعت احساس می‌شود. ظرفیت‌ها و چالش‌های منحصربه‌فرد این بازار نیازمند توجه سرمایه‌گذاران و کارآفرینانی است که به خطر کردن در بازارهای دیجیتال علاقه‌مندند و حاضر به صبوری و تلاش برای ساختن حلقه‌های جدید زنجیره‌ی ارزش بازار سوغات ایران هستند. در این مقاله به ظرفیت‌ها، فرصت‌ها و چالش‌های کارآفرینانی که مشتاق‌اند در این حوزه فعالیت کنند پرداخته‌ایم و در انتهای مطلب به مالمو، یکی از کسب‌وکارهای نوپا و قابل توجه بازار دیجیتال سوغات ایران اشاره کرده‌ایم.

ظرفیت‌های و فرصت‌های بازار سوغات کجاست؟

بازار وفادار هشتاد میلیونی

ایرانی در فضای پویای بازار، مصرف و خرید سوغات را بخشی از فرهنگ اقتصادی خود تعریف کرده‌ است، برای عزیز خود از سفر سوغاتی می‌خرد، برای میهمانی‌های خاص باقلوا می‌گیرد. در کنار چای‌اش نبات می‌بینی و زیر سفره‌ی صبحانه پارچه‌های یزدی می‌گذارد. برای عروس میناکاری هدیه می‌خرد و عطر و طعم برنج شمالی مهمانی‌اش، زرشک و زعفران خراسانی‌ است. کالایی که تا به این اندازه‌ در روزمره‌ی مردم ایران جا گرفته است، نشان از بازار بسیار بزرگی است (غلط نیست اگر بگوییم هشتاد میلیون مشتری بالقوه) که با هر ارزش افزوده‌ی بیشتر، صدها کسب‌وکار به وجود می‌آید و هزاران نفر به این زنجیره‌ی ارزش‌مند اضافه می‌شوند.

مشتریان جهانی و ارزش صادراتی بالا

بسیاری از کشورهای همسایه‌ی ایران، علی‌الخصوص عرب‌نشین‌های حاشیه‌ی خلیج فارس علاقه‌ی زیادی به سوغاتی‌های ایران نشان‌ داده‌اند. نه تنها سوغاتی‌های گرانبهایی مانند ترمه و خاتم‌کاری که ارزش هنری بالایی دارند بلکه شیرینی‌ها و آجیل نیز جذابیت بالایی برای این مشتریان دارد، هرچند که این علاقه محدود به همسایگان ما نیست و برخی از سوغاتی‌های ایران مانند فرش چنان شهرت جهانی‌ای دارند که ایران را با آن‌ها به خاطر می‌آورند. از طرف دیگری بسیاری از ایرانیانی که در این سال‌ها مهاجرت کرده‌اند، بیش از دیگران قدردان و دلتنگ سوغاتی‌های ایران هستند،‌ جمعیت بسیار بالایی که در اروپا، آمریکای شمالی، آسیای شرقی و استرالیا حضور دارند و منتظرند تا سالی یک‌بار خانواده برای‌شان پسته و سوهان بفرستند. چرا کارآفرین پیشنهاد منطقی‌تری برای‌ این تقاضا پیدا نکند؟

تنوع محصولات و کاربردهای چندگانه

سوغاتی، یادگار دیاری است که مسافر آنجا بوده‌ایم. اما همانطور که بالاتر گفتیم. سوغات ایران به واسطه‌ی تنوع بالا در دسته‌بندی‌های خوراکی، صنایع دستی و کاربردی گستردگی بسیار بالایی دارد که تقاضای همیشگی بازار را همراه دارد. کاربردی بودن یک محصول، بیش از هر عامل دیگری، آن محصول را به انتخاب مشتری تبدیل می‌کند. انتخابی که باید کارآفرین برای آن برنامه داشته باشد.

کاربرد سوغات ایران برای سازمان‌ها

اگر دارید به هدیه‌ی سازمانی فکر می‌کنید،‌ این آشناترین تصویری است که از دو مفوم سوغات و سازمان در ذهن‌مان متبادر می‌شود. اما حالا بگویید آن شکرپنیر و آبنبات بجنوردی که کنار چای می‌گذاریم چه؟ آجیل شب یلدا که در بسته‌ی عیدی از کارفرمای خود می‌گیریم چطور؟ گردوی همدانی صبحانه‌ی کاری‌مان چطور؟ سوغاتی سه مصرف عمده برای سازمان دارد. اول مصارف روزانه مانند پذیرایی، دوم هدایای تبلیغاتی و سازمانی مانند بسته‌های شب عید و سوم هدایای سازمانی مانند ترمه و فیروزه‌کوبی که به همکاران و شریکان تجاری تقدیم می‌کنند. مهم‌ترین مزیتی که انتخاب سوغاتی‌ها برای سازمان دارند، اطمینان از اثربخشی است. سوغات برای همه محبوب است، مشتری خارجی را خوشحال می‌کند. برنامه‌نویس بک‌اند را خوشحال می‌کند، برنامه‌نویس فرانت‌اند را خوشحال می‌کند. سرایدار را خوشحال می‌کند. بله، خوشحالی، همانی که هدف اصلی هدایا و بسته‌های سازمانی است.

جذابیت هنری و فرهنگی

طراحی‌های یکتای اساتید هنر ایرانی را بر روی ترمه، قلم‌کاری، خاتم‌کاری، ظروف مس و مینا، فرش‌های دستباف و سوزن‌دوزی‌های سیستان و بلوچستان، تراش‌خورده‌ی صدها سال میراث هنری اجداد ماست، ثروت جذابی که از دست و دل آمده است، نفت هم دلار می‌آورد ولی دلربایی نمی‌کند. استفاده از سوغاتی‌ها؛ صنایع دستی و یا خوراکی، تفاوتی نمی‌کند حضور آن‌ها در مناسبت‌های بازاری و اقتصادی جامعه‌ی ما کد فرهنگی بسیار متمایزی است که برای سرمایه‌گذاران و کارآفرینان این حوزه فرصتی است که نباید آن را عادی تلقی کنند.

اینجا حرف از یک مزیت رقابتی است

سال‌ها تجربه‌ی هنرمندان، شیرینی‌پزان، تجار، پیشه‌وران و فعالان صنعت سوغات ایران، نشانگر مزیت رقابتی‌ای است که بدون کمک هیچ حکومت و دولتی از دل این خاک بیرون آمده است. سخن از مردمی است که با تمرکز به داشته‌های واقعی و طبیعی خود، ذوق و خلاقیت‌شان را به کارگرفتند و محصولاتی ساختند که نه تنها کاربردی است که دوست‌داشتنی است، فعال بازار و کارآفرین خوب می‌داند که داشتن مزیت رقابتی قدرت‌مند، بیمه‌ی واقعی کسب و کار است. سوغات ما، از واقعی‌ترین مزیت‌های رقابتی ما در بازار جهانی است.

چالش‌های بازار سوغات کجاست؟

زیرساخت‌های (مکمل) اقتصاد دیجیتال

با این که این روزها اقتصاد دیجیتال ایران با همه‌ی قطعی‌ها و دخالت‌ها، از نفس نمی‌افتد و به مشتریان خود وصل می‌شود و بازار خودش را گرم نگه می‌دارد ولی در بخش‌های دیگری که زیرساخت‌های مکمل این بازار محسوب می‌شوند ضعف‌های جدی (حداقل برای کسب‌وکارهای مرتبط به سوغات) وجود دارد. نحوه‌ی ارسال محصولات در شرکت‌های باربری برای محصولات نازک‌آرا و حساسی مانند شیرینی‌های نرم محلی و خوراکی‌های که زیبایی آن‌ها در کنار طعم‌شان اهمیت دارد چالشی جدی است که حتی اگر کارآفرین ریسک فعالیت را به جان بخرید، مشتری آشنا به بازار می‌داند که محصول عزیزی که خریده است قرار است تکه و پاره به دست‌اش برسد. بهبود و بهینگی این زیرساخت‌ها کاملا خارج از اختیار کارآفرین است و نیازمند چالش‌پذیری و تمرکز بر بخش‌هایی است که در اختیار اوست، انتخاب محصولات کم‌آسیب‌پذیرتر، کمک به تولیدکنندگان در ارتقاء کیفی بسته‌بندی‌ها و بررسی دائمی گزینه‌های باربری متفاوت می‌تواند بخشی از این موارد باشد.

سلیقه‌ی نسل جدید

بسیاری از نوجوانان و جوانان امروز، گزینه‌های جذاب زیادی برای انتخاب در این بازار گسترده‌ دارند که خرید سوغاتی را از اولویت‌های آن‌ها خارج می‌کند. توجه به این نکته زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که می‌بینیم این نسل ارتباط خیلی بیشتری از نسل‌های پیشین با بازارهای دیجیتال دارند و حتی تصمیمات اقتصادی نسل‌های قبل را تعیین می‌کنند.

چالش‌های مرتبط به تولیدکنندگان

بسیاری از تولیدکنندگان سوغات، شیوه‌ی سنتی خود را در تولید و عرضه‌ی محصولات خودشان حفظ کرده‌اند و برای همکاری در بازارهای دیجیتال گاهی با محافظه‌کاری برخورد می‌کنند و کار را برای کارآفرینان و سکوسازان مشکل می‌کنند. از طرف دیگر بسیاری از این کسب‌وکارها شناخت درست و دقیقی از ابزارهای دیجیتال ندارند که فرایندهای خدمات دیجیتال کند می‌کند. از طرف دیگر پراکندگی تولیدکنندگان در سراسر ایران و سکوسازی برای محصولات آن‌ها، سختی دیگری است که نیازمند ارتباط دائمی و پیگیرانه با تولیدکنندگان دارد. فرایند تولید، بسته‌بندی و عرضه‌ی محصولات نیز چالش‌های خود را دارد. رعایت نکات بهداشتی،‌ برنامه‌ریزی دقیق و اطلاع از میزان تولید، پایبندی به شرایط همکاری با فعالان بازار دیجیتال و استفاده‌ از بسته‌بندی‌های محکم با طراحی‌ زیبا که مطابق با سلیقه‌ی امروز مشتری باشد، مواردی است باید کارآفرین مدنظر بگیرد.

مالمو؛ یک نمونه‌ی قابل توجه

در ادامه‌ی نکاتی که مطرح کردیم چند سالی است که کارآفرین‌های جوان و پرانگیزه‌ای از نقاط مختلف ایران به این گوشه‌ی بازار ایران توجه کرده‌اند و برای خلق ارزش متمایز خود وارد گود شده‌اند، مالمو؛ فروشگاه آنلاین سوغات ایران یکی از این کسب‌وکارهای انگشت‌شمار بازار دیجیتال سوغات است که تمرکز خود را بر سکوسازی و ارتباط جدی‌تر با تولیدکنندگان و مشتریان از تمام ایران قرار داده‌است. مالمو، به خوبی متوجه فقر محتوایی کالاهای این بازار شده و برای معرفی سوغاتی‌ها علاقه‌ی زیادی نشان‌ داده‌ است؛ محتوای متنی، گرافیکی، عکس و ویدئو شاید حداقل‌های بازار دیجیتال محسوب شود ولی بازار سوغات ایران از همین حداقل‌ها (آنگونه‌ای که در شان‌اش باشد) محروم است و خوشحالیم که کسب‌وکار جوان مالمو به این بخش توجه جدی‌ای نشان داده است.

سخن پایانی

اصل بحث ما در این مقاله توجه به یکی از بازارهای سنتی ایران؛ سوغات بود، بازاری که ظرفیت‌های بالایی همچون اقبال و کشش جامعه‌ی ایران و بازار خاورمیانه دارد. حوزه‌ی سوغات در بازار دیجیتال ایران بکر محسوب می‌شود و فرصت‌های قابل‌توجهی برای کارآفرینانی که زودتر به این فضا اقبال نشان دهند وجود دارد. اگر علاقه مند به حوزه سوغات هستید به صفحه راهنمای خرید سوغات ایران هم سری بزنید.