چمدان :آسباد که برخی آن را نخستین ساخته صنعتی بشری می‌دانند قدمتی به بلندای تاریخ دارد. در پهنه وسیعی از خراسان بزرگ تاریخی از شمال هرات تا جنوب سیستان با بهره گیری از بادهای 120 روزه، درست در فصلی که مقارن با برداشت غلات است (اواخر اردیبهشت تا پایان شهریورماه) آسبادها به کار می‌افتند.

«محمد علی بزرگمهر» کارشناس ارشد مرمت بناها و بافتهای تاریخی اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی در رابطه با ویژگی و کارکرد آسبادهای شرق ایران اینگونه می‌گوید: آسبادها در گذشته در معیشت مردم اهمیت زيادی داشته‌اند. همچنین نمودی از ترکیب معماری سنتي با نیازهای زيست بوم و بهره‌گیری مناسب از انرژی‌های پاک به شمار مي‌آيند. با توجه به ويژگي‌های منحصر به فرد آسبادها و خصوصیات عملکردی و زيبايي شناسانه، بازشناسي معذفی و در نهایت ثبت آنها در فهرست میراث جهانی اهمیت بسیار پیدا می‌کند.

به گفته وی، در میان پهنه‌های شرق ایران که از فناوری آسباد بهره می‌برده‌اند خراسان جنوبی از اهمیت خاصی برخوردار است. با توجه به اینکه شدت بادهای 120 روزه در مناطق مختلف یکسان نیست و از طرفی نیاز به نیروی باد برای تولید آرد از غلات تابع نیازهای جامعه هدف و یا تولید غلات در محل بوده است،  تعدد و پراکندگی آسیادها در خراسان جنوبی بسیار است. در طبس مسینا به خاطر وجود دشتی حاصل خیز که خود تولید کننده غلات فراوانی بوده است تعدد آسبادها بالاست به نحوی که برخی طبس مسینا را انبار غله قاینات نوشته‌اند.



 

بزرگهمر در ادامه تاکید دارد: اما در نهبندان که نقطه مهمی در مسیرهای تجاری در جاده ادویه و تجارت با هند قرار داشته نیز تعداد آسبادها زیاد است چرا که گندم مورد نیاز کاروانیان عبوری را که از سیستان بدانجا حمل می‌شده را در آسبادهای نهبندان به آرد تبدیل کرده و در اختیار کاروانیان قرار می‌داده‌اند این درحالی است که منطقه درح نیز از مناطقی است که تعدد و تکثر آسبادها در آنها مشهود است. در هر کدام از این مناطق وجود رشته‌های متعدد و به هم چسبیده از آسبادها مشهود است و در روستاهای حواشی هر کدام از آنها نیز آسبادها فراوان به چشم می‌خوردند. مانند علی آباد؛ محمد آباد و دستگرد در نزدیکی طبس مسینا و خونیک، خوانشرف، چهار فرسخ و رومه در نزدیکی نهبندان.

این کارشناس میراث فرهنگی خراسان جنوبی با اشاره به اینکه پراکندگی آسبادها در خراسان جنوبی تا روستای خور در 85 کیلومتری شرق بیرجند نیز می‌رسد ادامه می‌دهد: در گذشته برای بهره گیری مطلوب از باد گاهی آسبادها در گودی زمین مانند چهار فرسخ و گاهی بر بالای بلندا مانند آسیابان می‌ساختند. در روستاهای کوهستانی شهرستان در میان مانند گیت، آسیابان و ... و حتی فلارگ در بخش مرکزی بیرجند برای آسبادها به صورت منفرد و بر بالای بلندی ساخته می‌شدند.

وی معتقد است: با توجه به اینکه عملکرد آسبادها در گستره شرق ایران یکسان و از نظر ظاهری شبیه به هم است اما بسته به موقعیت مکانی و شدت باد و حتی سنت‌های معماری بومی از لحاظ ظرایف معماری تفاوت‌هایی دیده می شود.

در حال حاضر آسبادهای ایرانی به شماره 6192 در فهرست پیشنهادی دولت جمهوری اسلامی ایران در آثار میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است.