وسعت آن بخش از بافت تاریخی یزد که سالم باقی مانده تقریبا حدود 700 هکتار است که 200 هکتارِ بیشتر مصون مانده آن از تخریب و آسیب به عنوان شهر تاریخی یزد و حدود 650 هکتار آن نیز نیز به عنوان حریم جهانی شهر از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به یونسکو معرفی می‌شود و به ثبت می‌رسد.
شهر تاریخی یزد با وجود ویژگی‌های بارز معماری همچون داشتن تعداد زیادی بادگیر، بناهای خشتی، ساباط‌ها (گذرهای نیمه سرپوشیده ویژه مناطق گرمسیری) و همچنین ویژگی‌های اجتماعی خاص، آنقدر مورد توجه اعضای یونسکو قرار می‌گیرد که از چالش‌های به وجود آمده برای ثبت آن همچون ساخت و سازهای ناهماهنگ و بناهای بتنی ایجاد شده در برخی بخش‌های بافت تاریخی، البته با ارائه راه حل برای رفع آنها، چشم پوشی می‌شود، هرچند که این نگرانی‌ها همچنان در داخل کشور برای کارشناسان و دوستداران میراث فرهنگی وجود دارد.
گفتنی است، شهر تاریخی یزد اولین شهر تاریخی ایران است که به ثبت جهانی می‌رسد، همچنین با ثبت این شهر تعداد آثار ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی به 22 اثر رسیده‌است.
گفت‌و گوی ما با «مجتبی فرهمند» مدير پايگاه شهر تاريخی يزد در مورد ویژگی‌های این شهر تاریخی، چالش‌های ثبت جهانی آن و... را بخوانید.
- آقای فرهمند، بافت تاریخی یزد دقیقا چه ویژگی‌های بارزی داشت که توانست نظر ارزیابان و اعضای یونسکو را برای ثبت جهانی جلب کند؟
ویژگی بافت تاریخی یزد فراتر از ارزش‌های کالبدی، معماری و شهرسازی آن است و به مسائل اجتماعی و آیینی نیز وارد می‌شود. شهرتاریخی یزد جدای از معماری و شهرسازی غنی خود، محل بروز و ظهور نبوغ بشری است چرا که طراحی آن بر اساس اقلیم گرم و خشک و قرار گرفتن شهری در میان کویر انجام شده‌است، برای نمونه در ساخت این شهر از کم‌ارزش‌ترین مصالح با کمترین انرژی استفاده‌شده‌است، به اضافه اینکه ساخت این شهر ریشه در آیین، سنت اندیشه و باورهای مردم آن دارد. مساله دیگر که برای یونسکو مهم بود، ویژگی‌های اجتماعی این شهر تاریخی است از جمله اینکه بسیاری ادیان در کنار هم و به صورت مسالمت آمیز در این شهر زندگی می‌کنند. ما در کنار مسجد در بافت تاریخی، آتشکده و کنیسه نیز داریم و شاهدیم که مسلمانان، زرتشتیان و یهودیان در کنار هم هستند؛ از طرف دیگر دو ویژگی اصلی شهر تاریخی یزد برای ثبت جهانی آن، حفظ یکپارچگی و اصالت بافت بود. کمتر بافت تاریخی در دنیا وجود دارد که مانند یزد کمتر دستخوش تغییرات شده باشد و حیات نیز در آن ادامه داشته باشد.
- اینکه می‌گویید شهر بر اساس باورها و آیین مردم بنا شده به چه معناست؟ می‌توانید مثالی در مورد آن بزنید؟
شهر یزد یک شهر اسلامی با محوریت مباحث ایدئولوژیک است، بنابراین مسجد و بناهای مذهبی آن به نسبت دیگر بناها بیشتر و شاخص‌تر است. از طرف دیگر در طراحی شهر ویژگی‌هایی مانند جهت‌گیری به سمت قبله، احترام به همسایه، احترام به حقوق دیگران، رعایت محرمیت و تاکید بر ذکر دیده شده‌است، همچنین باور دیگری که اثر آن در ساخت شهر به چشم می‌آید، تعامل با طبیعت است، معمولا بزرگترین دشمن در شهرهای کویری اقلیم گرم و خشک و بیابانی است اما شهر یزد با استفاده از برخی تکنیک‌های معماری مانند قنات، بادگیر، گودال باغچه، حیاط مرکزی و.. بر این اقلیم فائق آمده و با آن به یک تعامل رسیده‌است که این مساله نیز ریشه در باورهای مردم دارد که طبیعت را نعمت خدا می‌دانند و بر این اساس معتقدند که طبیعت باید به زندگی خود ادامه دهد و شهر نباید مانع از حیات آن شوند که البته این باور می‌تواند امروز هم در شهرسازی‌های ما ادامه پیدا کند.
- در زمان ثبت جهانی این اثر نگرانی و چالش‌هایی نیز وجود داشت و ایراداتی نیز مطرح شده‌بود که گمان می‌رفت سد راهی برای ثبت جهانی شهر تاریخی یزد شود، در مورد این چالش‌ها توضیح می‌دهید؟
یکی از مسائل نگران کننده بحث مدیریت یکپارچه شهری بود که از سوی یونسکو مورد سوال قرار گرفت، شهرهای ما الگوی مدیریت خاصی دارند و ما شاهد تنوع ارگان‌های مسئول در مسائل شهری هستیم، برای نمونه در ایران، آب، بهداشت، امنیت شهرها هر کدام متولی خاص خود را دارند، در حالی که معمولا در بیشتر شهرهای دنیا شهرداری فصل‌الخطاب مدیریت شهری و متولی رسیدگی به همه این امور است، ما برای پرونده یزد، پایگاه جهانی میراث فرهنگی شهر یزد را مسول هماهنگی همه این امور معرفی کردیم و از این طریق مشکل حل شد.
چالش دیگر ساخت و ساز ناهماهنگ در بافت بود، وقتی صحبت از 200 هکتار عرصه و 650 هکتار حریم جهانی است به هر حال ممکن است در این وسعت تخلفاتی نیز صورت بگیرد، در حالی که بر اساس ضوابط در 200 هکتار باید از تکنیک و تکنولوژی و مصالح بومی بافت استفاده شود. با یکی دو تخلفی که در عرصه صورت گرفته بود برخورد شد و همچنین ما این استدلال را برای یونسکو آوردیم که شهر تاریخی یزد به صورت نسبی توانسته است اصالت خود را حفظ کند و به هرحال در شهری که حیات در آن جریان دارد، ممکن است موارد تخلفی نیز پیش بیاید.
- به عنوان کسی که شناخت بسیار خوبی از شهر تاریخی یزد دارد به جز بناها و اماکن معروف و شاخص، بازدید از چه قسمتی را به گردشگران توصیه می‌کنید؟
وجه تمایز یزد با سایر شهرهای ایران در یکنواختی و گستردگی بافت تاریخی آن است، شاید چنین بافتی در هیچ جای دنیا وجود نداشته باشد در حالی که در مورد تک بناها این شرایط را نداریم، برای نمونه در اصفهان و دیگر شهرها نیز مسجد جامع وجود دارد که شاید حتی از نظر معماری برخی از آنها شاخص‌تر هم باشد اما در مورد کلیت بافت اینگونه نیست، بافت تاریخی یزد با کلیه عمارت‌ها، ساباط‌ها، گذرها، بناهایی با عمر 700-800 ساله که همچنان زندگی در آن جریان دارد و ... مهم‌ترین جاذبه گردشگری به حساب می‌آید.
نظر شما