۵ مرداد ۱۳۹۷ - ۱۷:۴۰

ماجرای نی‌زن ایرانی که ملکه انگلستان گردنبندش را به او هدیه کرد | خانه خداوندگار نی ایران را دریابیم

چمدان : «نی کهن‌ترین و قدیمی ترین آلت موسیقی ساخت دست بشر است. نتیجه کاوش‌های به عمل آمده در این زمینه، تاریخ استفاده از گیاه نی را برای ساختن سازهای بادی در ارتفاعات امریکای جنوبی(در کشور پرو) به ده هزار سال قبل باز می‌گرداند. در ایران نیز نقاشان ایرانی در مینیاتورهای خود از هزاران سال قبل تصویر «نایی» را در جلسات سماع همراه با دف به تصویر کشیده‌اند. نزدیکی تاثیر صدای نی به صدای انسان و کیفیات صوتی این ساز، آن را به صورت نمادی از روح بشر معرفی کرده است. نی در موسیقی دراویش ترکیه در استانبول و قونیه دارای اهمیت ویژه‌ای است و صدای نی همواره در مراسم ذکر در تکیه‌ها به گوش می‌رسد. چنانچه در پنج هزار سال قبل در مصر، نی را به همراه جسد نوازنده آن به خاک می‌سپردند! با این باور که روح نوازنده در ساز او باقی می‌ماند. در ادبیات فارسی نوازنده نی و نای و نایی مورد توجه اکثر شعرا بوده است.»

این بخشی از سخنان حسین عمومی (زاده ۱۳۲۳ اصفهان) نوازنده برجسته ساز نی و آهنگساز و پژوهش‌گر و مدرس برجسته موسیقی ایرانی و نیز دارای مدرک دکترای معماری در همایش نگرشی نو به ساختار ساز نی است.

و شاید ما ایرانیان مشهورترین ابیات در وصف نی را از مولوی در مثنوی معنوی شنیده‌ایم که می‌سراید: «بشنو از نی چون حکایت می‌کند | از جدایی‌ها شکایت می‌کند | کز نیستان چون مرا ببریده‌اند | در نفیرم مرد و زن نالیده‌اند | ... آتشست این بانگ نای و نیست باد ...

هر که این آتش ندارد نیست باد | آتش عشقست کاندر نی فتاد | جوشش عشقست کاندر می فتاد | نی حریف هرکه از یاری برید | پرده‌هااش پرده‌های ما درید | همچو نی زهری و تریاقی کی دید | همچو نی دمساز و مشتاقی کی دید | نی حدیث راه پر خون می‌کند | قصه‌های عشق مجنون می‌کند...»

[caption id="attachment_41000" align="aligncenter" width="2272"]

استاد نعمت الله ستوده می‌گوید: در چهلستون 2 تابلو وجود دارد که یکی در مورد رزم و دیگری در مورد بزم است. در تابلوی مربوط به بزم نی هفت بند، سنتور، دف و خواننده مشاهده می‌شود. تنها سازی که در این تابلو نیست تار است که دلیل آن این است که تار تا آن زمان اختراع نشده بود. نی هفت بند در زمان شاهان صفوی مورد توجه بوده است[/caption]

به گزارش چمدان، نمی‌توان سخن از نی به میان آورد و از بزرگترین نی نواز دوره قاجار (استاد نایب اسد الله اصفهانی) یاد نکرد. استادی که جمله مشهورش را عاشقان موسیقی ایرانی در خاطر حک می‌کنند: «من نی را از آغل گوسپندان به دربار پادشاهان برده‌ام».

نایب اسد الله اصفهانی فرزند نایب حسین خان استاد سرشناس و نوازنده نی در اواسط عصر قاجار است. او از مادری با ذوق به نام صاحب جم به سال 1231 هجری شمسی در مهد تاریخی اصفهان زاده شد و عشاق نوای موسیقی اصفهان را تا ابد مفتون خویش ساخت، این هنرمند چیره دوران طفولیت خود را نزد پدرش (نایب حسین خان) و استاد آقا باشی که از نوازندگان مشهور نی بودند به آموزش و فراگیری این ساز پرداخت و در اندک زمان تبحر کافی بدست آورد.

وی همراه با ناصرالدین شاه در سفر به انگلستان در کنسرت بزرگی که توسط ملکه وقت آن کشور برپا شده بود، شرکت کرد. در این هنرنمایی بین‌المللی موسیقیدانان و نوازندگان اکثر کشورها شرکت داشته و برنامه‌های هنری متعدد اجرا کردند. در پایان مراسم با اشاره ناصرالدین شاه نایب نی را از جیب خود بیرون آورده و شروع به نواختن آن می‌کند به طوریکه همه حضار شرکت کننده را مات و مبهوت می‌سازد. ملکه نیز چنان تحت تأثیر این صوت دلنشین قرار می‌گیرد که بی‌اختیار گردنبندش را بیرون می‌آورد و بر گردن نایب آویزان می‌کند و رو به حضار می‌گوید: «باید اعتراف کرد این مرد ایرانی با چوبی خشک که بیش از چند سوراخ در آن دیده نمی‌شود چنان غوغایی کرد که تمامی سازهای پیشرفته امروزی را منهدم ساخت.»

[caption id="attachment_40994" align="aligncenter" width="500"]

نایب اسدالله | استاد نعمت‌الله ستوده از شاگردان استاد کسایی در مورد زندگی نایب اسدالله می گوید: ناصرالدین شاه به موسیقی علاقه فراوان داشت و موسیقی‌دانان را دور خود جمع می‌کرد. او به موسیقی‌دانان عنوان «عمله طرب» می‌داد و تنها کسی که از او با عنوان آقا یاد می‌شد نایب اسدالله بود. در تاریخ رجال ایران تصویری است که در نایب اسدالله را گوشچی باشی به معنی سرپرست پرندگان شکاری و نوازنده نی معرفی کرده است[/caption]

نایب اسدالله در یکی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی گوشه‌ای اختراع کرده که امروز به نام «بغدادی نایب» معروف است.

خداوندگار نی لقبی است که اساتید بزرگی همچون استاد حسن کسایی و مرحوم روح الله خالقی و ... او را با این لقب نام برده‌اند. دوستعلی خان معیر الممالک در کتاب رجال عصر قاجار می‌نویسد: «نایب اسد الله اصفهانی نی نوازی بود که هیچ بنان و بیان را توانایی وصف نیک نوازی و ناله‌هایی را که از دل سوخته نی بیرون می‌آورد نیست! حسن مشحون در کتاب تاریخ موسیقی ایران نایب اسدالله را معروفترین و ماه‌ترین استاد نوازنده نی در عصر قاجار توصیف می‌کند.»

عباسعلی مظفری نوه نایب اسد الله هم گفته است: «روزی به دیدار استاد حسن کسایی رفتیم. او خطاب به من گفت: «اگر تو نوه نایب اسدالله هستی من نوه موسیقی او هستم.»

[caption id="attachment_40995" align="aligncenter" width="500"]

حسن کسائی (۳ مهر ۱۳۰۷، اصفهان - ۲۵ خرداد ۱۳۹۱، اصفهان) از استادان برجستهٔ موسیقی ایرانی و نوازندهٔ سرشناس نِی و سه تار بود[/caption]

[caption id="attachment_40996" align="aligncenter" width="478"]

روح‌الله خالقی (۱۲۸۵ خورشیدی - ۲۱ آبان ۱۳۴۴)، استاد موسیقی ایرانی، آهنگساز و نوازندهٔ ویولن بود | وی آهنگساز سرود «ای ایران» بود[/caption]

استاد جلال الدین همایی شیرازی اصفهانی در کتاب تاریخ اصفهان (جلد هنر و هنرمندان) ص238 سطر پنجم؛ چاپ1375 نگاشته است: «...نایب اسد الله اصفهانی مشرب و مسلک درویشی داشت، غالب کلاه پوست و بلند و احیانا شب‌ها کلاه درویشی بر سر می گذاشت و به رسم قدیم قبای راستا در بر می‌کرد، در مجالسی که به عناوین پوچ و وقت گذرانی و تفریح مئاب دعوت می‌شد به هیچ وجه پا نمی‌گذاشت با این که مبالغی گزاف به صرف شرکت در این نوع جلسات به وی پیشنهاد می‌دادند لیکن هنر معنوی رابه زر و سیم دنیا نفروخت! ولی برای معالجه مرضی هر کجا بود مخصوصا فقرا و مستمندان مجانا نی می‌زد و نی زدن او بالای سر مریض مخصوصا کسانی که به مطبقه و محرقه مبتلا بودند و ایام بحرانشان طی می‌شد؛ اعجاز مسیحایی می‌کرد و مرده را زنده می‌ساخت! شادروان نایب اسد الله اصفهانی در تعزیه خوانی‌ها نیز مجانا نی نوازی می‌نمود و بی‌دریغ، محض اعتقاد مذهبی نی می‌زد، اما در دیگر موارد نی زدن او بسته به حال و تقا ضای خود او بود و هیچکس نمی‌توانست او را به زور وادار به نی زدن کند...»

[caption id="attachment_40997" align="aligncenter" width="720"]

نایب اسدالله اصفهانی و باقر خان رامشگر[/caption]

استاد نائب اسدالله اصفهانی 28 آذرماه سال 1300 خورشیدی در اصفهان درگذشت و به قول یکی از نوادگانش به نام «عباسعلی مظفری» در تخت پولاد اصفهان روبروی مقبره فیض کاشانی در زیر یک دیوار به خاک سپرده شد. آرامگاه او به هنگام احداث خیابان فیض تخریب شد تا این که در سال 1382 انجمن اصفهان‌پژوهان در نامه‌ای به شهرداری اصفهان خواستار بازسازی محل آرامگاه او شد. این پیگیری‌ها باعث شد تا سرانجام در سال 1384 خورشیدی، سنگ مزاری برای استاد نائب اسدالله اصفهانی تهیه شد و در محدوده‌ای که آرامگاه او بود در کنار مقبره فیض در حاشیه خیابان فیض در مجموعه تخت فولاد نصب شد.

بر روی سنگ مزار استاد نائب اسدالله اصفهانی این جملات حک شده است: «هنر برتر از گوهر آمد پدید. بشنو از نی چون حکایت می‌کند | وز جدایی‌ها شکایت می‌کند. آرامگاه استاد موسیقی، نی‌نواز و ردیف‌دان بزرگ و هنرمند وارسته، روان‌شاد: نایب اسدالله اصفهانی فرزند نایب حسین خان. حدود سال 1304 هجری شمسی در سن 80 سالگی درگذشت. خدمات و زحمات این هنرمند با فضیلت در عرصه موسیقی و آواز ایران سند افتخاری است برای وی و مکتب موسیقی اصفهان به ویژه خطه هنرپرور زنده‌رود. شهرداری اصفهان. مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد. زمستان 84».

[caption id="attachment_41014" align="aligncenter" width="448"]

عکس: ایران نامه[/caption]

به گزارش چمدان، خوشبختانه در آخرین نشست شورای ثبت ملی آثار تاریخی کشور در اسفندماه 1396 درحوزه میراث ناملموس استان اصفهان پرونده مهارت «نی هفت بند و شیوه نی‌نوازی اصفهان» مطرح و به تصویب رسید.ه است. در آن زمان شاهین سپنتا پژوهشگر میراث فرهنگی که کار تدوین پرونده ثبت نی را بر عهده داشت در این باره به خبرنگار چمدان گفته بود: «به گواهی شواهد تاریخی، همچون نقوش تاق بستان، در ایران از زمان ساسانیان و پیش از آن نی می‌نواخته‌اند. از نی در آثار شعرای بزرگ فارسی زبان قدیم و معاصر نیز یاد شده است. همچنین نی در تعداد زیادی از رسالات و نسخ خطی فارسی موسیقی معرفی می‌شود.»

[caption id="attachment_41015" align="aligncenter" width="595"]

خانه نایب اسدالله مربوط به دوره قاجار است و در اصفهان، خیابان چهارباغ خواجو، بن‌بست نظام، پ۶۰ واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ با شمارهٔ ثبت ۱۱۴۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است | عکس: مهر[/caption]

سلیمان اصفهانی نخستین نی‌نوازی است که در تاریخ موسیقی معاصر از او نام برده‌اند. سپس ابراهیم آقاباشی از نوازندگان نی نزد ظل السطان بوده است. در اواخر عصر قاجار، نایب‌اسدالله اصفهانی را‌‌ معروف‌ترین و ماهرترین نوازنده نی دانسته‌اند. او مقدمات موسیقی را ابتدا نزد پدرش «نایب‌حسین‌خان» و سپس نزد استادانش «آقا سلیمان اصفهانی» و «ابراهیم آقاباشی» آموخت. او به سبک نوازندگان قدیم اصفهان، نی هفت‌بند کوتاه خود را با دندان نواخته و در گسترش این شیوه نی‌نوازی کوشیده است. نمونه‌هایی از نوازندگی نایب اسدالله در استوانه‌های حافظ الاصوات برجای مانده است.

[caption id="attachment_41016" align="aligncenter" width="435"]

خانه استاد نایب اسدالله و وضعیت اسفناک آن | در پرونده ثبت نی هفت بندی و شیوه نی نوازی در اصفهان پیشنهاد شد همزمان با ثبت نی در فهرست میراث ملی، خانه نائب اسدالله اصفهانی به عنوان یکی از پیشگامان هنر نی‌نوازی ایران که به نام خانه مشاهیر در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده، هرچه سریع تر مرمت و نگهداری شود | عکس: ایران نامه [/caption]

به جز نایب اسدالله، «یدالله میرزا» معروف به «شاه یدی» که از شاگردان موسیقی«موسیو لومر» فرانسوی در دارالفنون و صاحب منصب موزیک نظام بود و در نواختن نی هفت بند نیز مهارت داشت.

««سرمستی» هم از نی‌نوازنان قدیم اصفهان و هم عصر «نایب‌اسدالله اصفهانی» بود و نی را خوش می‌نواخت. «صفدرخان» نیز از نوازندگان معروف نی در دوره مظفرالدین شاه است که صفحاتی از نوازندگی او باقی مانده است.»

[caption id="attachment_41022" align="aligncenter" width="336"]

اسدالله خسروی نژاد نوه نایب اسدالله در آذرماه 95 گفت: خانه نایب تا مدتی طولانی بعد از فوتش میزبان هنردوستان و هنرمندان بود و محافل هنری در آن برپا می‌شد. این خانه امروز در حال تخریب است و با تخریب آن بخشی از فرهنگ اصفهان از بین می‌رود | این خانه ظرفیت آن را دارد که به موزه موسیقی بدل شود | عکس: ایران نامه [/caption]

عضو انجمن دوستداران اصفهان اضافه کرد: «نایب اسدلله دو شاگرد برجسته داشت، یکی «عبدالخالق اصفهانی» و دیگر «مهدی نوایی» که بهترین یادگار نایب اسدالله و شاخص‌ترین نوازنده نی پس از او شد. از دیگر شاگردان نایب‌اسدالله می‌‌توان از «حسین یاوری»، «حسین نی‌زن»، «علی‌خان» و «مشهدی محمد‌علی اصفهانی» نام برد. استاد حسن‌کسایی که از سرآمدان نی‌نوازی در دوران معاصر بود، نی را نزد مهدی نوایی شاگرد بی واسطه استاد نایب اسدالله آموخت. برخی از نوازندگان نی که متاثر از سبک کسایی به فعالیت هنری پرداختند، عبارتند از: محمد موسوی، حسن ناهید، عبدالنقی افشارنیا، محمد‌علی کیانی‌نژاد، حسین عمومی، منوچهر غیوری، نعمت‌الله ستوده، بهروز الوندی‌پور، جمشید عندلیبی، بهزاد فروهری، و محمد‌خلیل کسایی.

[caption id="attachment_41017" align="aligncenter" width="595"]

خانه استاد نایب اسدالله و وضعیت اسفناک آن | خانه نایب اسدالله معروف به پدر نی ایران پس از جفای همسایگان و میراث فرهنگی در نگهداری از این بنای تاریخی، بالاخره سقف خانه توسط همسایگانی که از ریزش ناگهانی آن می ترسیدند در اسفند 91به صورت کامل تخریب شد | عکس: مهر [/caption]

شاهین سپنتا درباره پیشنهادهای مطرح شده در پرونده ثبت نی به سازمان میراث فرهنگی کشور گفت: «در این پرونده پیشنهاد شد همزمان با ثبت نی در فهرست میراث ملی، خانه نائب اسدالله اصفهانی به عنوان یکی از پیشگامان هنر نی‌نوازی ایران که به نام خانه مشاهیر در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده، هرچه سریع‌تر مرمت و نگهداری شود.»

[caption id="attachment_41018" align="aligncenter" width="332"]

وضعیت اسفناک خانه استاد نایب اسدالله | عکس: ایران نامه [/caption]

سپنتا افزود: «از دیگر پیشنهادهای مطرح در پرونده ثبت نی، اصلاح مندرجات مربوط به تاریخ درگذشت بر روی سنگ مزار نائب اسدالله اصفهانی در تخت فولاد اصفهان است. همچنین پیشنهاد شد که بنای یادبودی شایسته نام و جایگاه استاد حسن کسایی که به حق او را «پدر نی ایران» نامیده اند، بر مزار او در تخت فولاد اصفهان (تکیه سید العراقین) ساخته شود تا نمادی فرهنگی برای پایتخت نی باشد.»

[caption id="attachment_41019" align="aligncenter" width="315"]