خانه مستوفی‌الممالک در محله سنگلج تهران دست کم به دو دلیل حایز اهمیت است. نخست این‌که به عنوان نمونه‌ای کم مانند از نخستین بناهای «فرنگی‌ساز» در تهران عصر ناصری، دارای ارزش‌های معماری و هنری شایان توجه است و دیگر آن‌که به یکی از برجسته‌ترین چـهره‌هـای تاریخ معاصر ایران، یعنی میرزا حسن مستوفی‌الممالک تعلق دارد. موضوع اخیر آنقدر مهم است که حتی اگر فرض کنیم خانه مستوفی فاقد ارزش‌های معماری و هنری بود، باز هم به دلیل پیوند با نام میرزا حسن مستوفی، شایسته حفظ و حراست بود.
حال باید دید که میرزا حسن مستوفی کیست و منشأ چه خدماتی در تاریخ ایران بوده است؟ او متولد 1254 و متوفی 1311 خورشیدی و فرزند میـرزا یوسـف آشتیانی است که مدت‌ها مستوفی‌الممالک دیوان قاجار بود و در سالهای پایانی عمر نیز به عنوان صدراعظـم ناصرالدین‌شاه انتخاب شد. میرزا یوسف وقتی فرزندش حسن 12 ساله بود، از دنیا رفت و لقب و شغل او به شکل موروثی به فرزند نوجوانش انتقال پیدا کرد. بنابراین میرزا حسن از 12 سالگی وارد خدمات دیوانی شد و در مقام مستوفی‌الممالک، ریاست کل مالیه ایران را برعهده گرفت.
او در سن 26 سالگی به اروپا رفت و به مدت هشت سال در کشورهای مختلف اروپایی مانند فرانسه و ایتالیا سکونت داشت. این سالها فرصتی بود تا با نظامات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی اروپا آشنا شود و در عین حال برای پذیرش مسؤولیت‌های خطیر در دوران پس از مشروطه آمادگی لازم را پیدا کند.
حسن مستوفی پس از برقراری نظام مشروطه و در فاصله سالهای 1286 تا 1306 خورشیدی در ادوار گوناگون مجلس شورای ملی به نمایندگی مردم تهران انتخاب شد و جالب این که به‌رغم موقعیت طبقاتی و صبغه اشراف‌زادگی، از لیدرهای جریان دموکرات در مجلس بود و گرایش‌های سوسیالیستی داشت. او در این دوره مجموعا هشت بار رییس‌الوزرا، 6 بار وزیر جنـگ، 4 بار وزیر داخله، 2 بار وزیر مشاور و یک 1 بار وزیر مالیـه شد.
با این پیشینه، اهمیت حسـن مسـتوفی در تاریخ معاصر ایران را می‌توان بدین ترتیب فهرست کرد:
یک، از «برکشیدگان عصر ناصری» و حلقه واسط نظام دیوانسالاری قدیم و جدید ایران
دو، مهره کلیدی در ائتلاف نخبگان حاضر در ساختار قدرت و مخالفان دولت قاجار به منظور گذارِ مسالمت‌آمیز از نظام سلطنت مطلقه به نظام مشروطه سلطنتی
سه، از ارکان دولت‌های مشروطه و هم ردیف بزرگ‌ترین سیاستمداران این عصر همچون حسن پیرنیا، احمد قوام، سیدحسن مدرس و محمد مصدق
چهار، شهره به پاکدستی، وطن‌پرستی، دموکرات منشی و آزادیخواهی
[caption id="attachment_40106" align="aligncenter" width="1100"]
حمید رضا حسینی در نشست هم اندیشی خانه مستوفی الممالک[/caption]
مستوفی و پدرش، علاوه بر تاریخ ایران، در تاریخ تهران نیز جایگاه مهمی دارند. چنان که می‌دانیم اجرای طرح توسعه تهران در دوره ناصری مشترکار برعهده میرزا یوسف مستوفی‌الممالک و میرزا عیسی وزیر قرار گرفت. این خانواده مالک اراضی وسیعی در تهران و شمیران و شکل دهنده برخی محلات شهر مانند حسن‌آباد، یوسف‌آباد، بهجت‌آباد و ده ونک بودند و وقفیات مهمی را در شهر تهران از خود برجای گذاردند که از آن جمله می‌توان به قلعه ارامنه، کلیسای میناس مقدس و بخشی از زمین‌های دانشگاه الزهرا در محدوده ونک اشاره کرد.
خانه‌ای که احیای آن در دستور کار وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار گرفته است، از آثار دوره ناصری است. این خانه در دوره قاجار در جبهه جنوبی چال‌حصار و در پهنه میانی محله سنگلج قرار داشت. چال‌حصار، چاله بزرگی بود که به عنوان مزبله اهالی سنگلج مورد استفاده قرار می‌گرفت و حتی امعا و احشای دام‌های ذبح شده را در آنجا می‌ریختند که این وضعیت خصوصا در فصل تابستان باعث عفونت شدید هوای محله می‌شد.
میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، چاله را پرکرد و روی آن یک باغ عمومی احداث کرد که شاید اولین باغ عمومی شهر تهران و پیشقراول پارکهای امروزی بود. تقریبا در همان زمان نیز در جنوب چال‌حصار، باغ و عمارتی را برای خود ساخت. سپس در سال 1273 خورشیدی، برابر با 1311 قمری، فرزند او میرزا حسن مستوفی، عمارت کنونی را در باغ پدری بنا کرد. البته این باغ مساحت به مراتب بیشتری داشت اما پس از فوت میرزا حسن، بخش‌هایی از آن تفکیک و فروخته شد و فقط عمارت اصلی در یک زمین 1600 متری باقی ماند.
در مورد موقعیت محلی عمارت مستوفی، باید بگوییم که این خانه در محله سنگلج در غرب تهران قرار گرفته بود که از محلات اعیان نشین شهر به شمار می‌آمد و طبق آمارهای مربوط به سالهای 18-1317 قمری با توابع خود دارای 155 باغ و باغچه بود. برخی از این باغ‌ها بیش از ده هکتار وسعت داشتند. از این گذشته عده زیادی از درباریان و دیوانیان به علت نزدیکی محله سنگلج به محله ارگ سلطنتی و سهولت دسترسی به محل کار خود در این محله سکنی گزیده بودند که از آن جمله می‌توان به خانواده‌هایی مانند معیرالممالک، مستوفی‌الممالک، قوام‌الدوله، حاجب‌الدوله و وزیر دفتر اشاره کرد.
امروزه عمارت مستوفی‌الممالک، علاوه بر قرار گرفتن در بافت تاریخی مرکز شهر تهران، با سه محور بزرگ تاریخی- فرهنگی و گردشگری پایتخت مجاورت دارد که عبارت‌اند از محور بازار بزرگ، محور ارگ سلطنتی و کاخ گلستان (ثبت شده در فهرست میراث جهانی)، و محور میدان مشق (کانون موزه‌های بزرگ کشور). عمارت مستوفی دارای دسترسی آسان به هر دو شکل پیاده و سواره به این محورهاست و از این رو می‌تواند در مسیرهای گردشگری این سه محور، جذب شود.
از سوی دیگر، عمارت مستوفی در یک بلوک شهری قرار گرفته که درون آن آثار تاریخی – فرهنگی و جاذبه‌های گردشگری مهمی وجود دارند؛ از آن جمله باید به آثاری مانند بقعه امام‌زاده سیدناصرالدین(ع)، بازارچه قوام‌الدوله، کلیسای سورپ گئورگ، گذر قلی، خانه پدری جلال آل‌احمد، مسجد حاج رجبعلی، مسجد و مدرسه و آب‌انبار معیر و سرای میزانی اشاره کرد. این بلوک، از شمال به خیابان پانزده خرداد غربی، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان خیام و از غرب به خیابان وحدت اسلامی محدود می‌شود.
نظر شما