چمدان : دامون منزوی مشاور موزه بانک ملی سلسله یادداشت‌های را با الهام از منابع کتابخانه موزه بانک ملی ایران در خصوص تاریخچه بانک و بانکداری به روایت موزه بانک ملّی ایران  به صورت اختصاصی در اختیار چمدان گذاشته است که نخستین یادداشت به شرح زیر است:

آغاز بانکداری

بانکداری در جهان عملا از موقعی آغاز شده که بشر اقدام به تولید کالا به منظور تجارت (غیر از معامله جنس به جنس) کرد. با گسترش تجارت، رفته رفته نیاز به خدمات مؤسسات بانکی محسوس‌تر شد. افزون بر این، وصول مطالبات از مشتریان دور و نزدیک و خطرات ناشی از نقل و انتقال پول، ایجاب می‌کرد که این عمل توسط مؤسساتی انجام شود.

لفظ بانک اصطلاحی است بسیار قدیمی که از واژه آلمانی «banck» معنای شرکت گرفته شده است. بانکداری در روزگاران قدیم عبارت بود از صرافی و معاوضه مسکوک و نگاه داشتن پول به طور امانی. بانکداری به معنای امروزی آن عبارت است از یک سلسله عملیات مالی که مؤسسات مخصوصی، موسوم به بانک انجام می‌دهند. اصول عملیات مزبور عبارت است از قبول سپرده، دادن وام و تجارت با پول و اعتبار.

بابل

در امپراطوری بابل معاملات بانکی به شیوه ابتدایی آن رواج داشت و حتی در قوانین حمورابی مقرراتی برای دادن وام و قبول سپرده‌های تجارتی ذکر شده است. در همین قوانین از سرمایه‌دار ذکری به عمل آمده است.

Hammurabi، ششمین پادشاه نخستین سلسله سلاطین مملکت قدیم بابل است. تاریخ سلطنت او را به اختلاف بین ۲۰۶۷-۲۰۲۵ و ۱۷۰۴ - ۱۶۶۲ قبل از میلاد ذکر کرده‌اند. مجموعه قوانین حمورابی یکی از بزرگترین قانون نامه‌های باستانی است. ستونی که این قوانین بر آنها منقوش است در۱۹۰۲  - ۱۹۰۱ توسط ژ. و. شل، آشورشناس فرانسوی، در شوش کشف شد و اینک در موزه لوور پاریس محفوظ است. این ستون در حدود 2،5 متر ارتفاع دارد، جنس آن از سنگ دیوریت سیاه است. در بالای آن نقش برجسته شمش، خدای آفتاب و عدالت دیده می‌شود که نشسته است و متن قانون نامه را به حمورابی که در برابرش به حالت تورع (پارسایی و تقوا پیشگی) ایستاده دیکته می‌کند. متن قوانین گرداگرد این ستون در ۳۴ ردیف به خط میخی کنده شده است.

این مجموعه شامل ۲۸۲ ماده به زبان اکَّدی در باب حقوق جزایی، حقوق مدنی (ازدواج، وراثت و غیره) و حقوق تجارتی است: تجارت و حمل و نقل آزاد است؛ داد و ستد به معاوضه است و به پول؛ حلقه‌های نقره، که وزن معين دارد، مقیاس نرخها است.



در شهر بابل تجارتخانه‌ها و بانک‌های بزرگی وجود داشت که نمایندگانی به اطراف می‌فرستادند. مردم پول‌های خود را در این نوع بانک‌ها می‌گذاشتند. دادن تمسک، حواله، برات و نیز گرفتن ربح معمول بود. میزان ربح صدی ۲۰ بود و در مواردی به صدی ۴۰ تا ۴۳ می‌رسید.

معابد این شهر در حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح به عملیات بانکی محدودی مبادرت می‌کردند. متصدیان این معابد طلا، نقره و سایر اشیاء گرانبهایی را که به منظور حفظ و نگهداری به امانت به آنها سپرده می‌شد در مقابل وثيقه اموال غیر منقول به عاریت می‌دادند.

یونان

در یونان قدیم عملیات بانکی تکامل زیادی یافت تا آنجا که اگر گفته شود بانکداری امروز تا حدود زیادی مبتنی بر کارهای یونانیان است سخنی به گزاف گفته نشده است. در یونان افزون بر بانک‌های خصوصی در حدود قرون ۴ م و ۳ م قبل از میلاد، بعضی از معابد هم به کار صرافی اشتغال داشتند. سپرده‌های مردم را می‌پذیرفتند و به اشخاص یا شهرها وام اعطا می‌کردند از جمله معبد دلفی در شهر افسس.

از این گذشته، بر اثر بروز جنگ و ستیز دائمی میان ایالات و شهرهای یونان، معبد مطمئن‌ترین محل برای نگاهداری و حفاظت اموال گرانبها و پرارزش به شمار می‌آمد. بانکداری در آتن و دیگر شهرهای مهم یونان تا به آن حد گسترش یافت که مقررات خاصی برای روابط بانک‌ها و مشتریان تنظیم و به موقع اجرا گذارده شد.



 

ایران و بانک اجیبی

در ایران قبل از دوره هخامنشی، بانکداری به طرز ابتدایی مرسوم ولی در انحصار معابد و شاهزادگان بود و کمتر دیده می‌شد که مردم عادی به امور بانکداری بپردازند. پس از روی کار آمدن سلسله هخامنشی و استقرار امنیت در قلمرو امپراطوری هخامنشیان، بازرگانی رونق یافت، پول مسکوک رواج گرفت و افراد عادی هم به بانکداری اشتغال یافتند. اینان اصول بانکداری معمول در امپراطوری بابل را تقلید و بانک‌هایی تأسیس کردند.

معروفترین این بانک‌ها، بانک اجیبی (Egibi) بود که در اوایل دوره سلطنت هخامنشیان و استقرار سکون و آرامش در سراسر امپراطوری، در شهر بابل تأسیس شد. بانک اجیبی متعلق به مهاجرین یهودی مقیم بابل بود و به کلیه امور بانکی، از قبیل قبول سپرده، اعطای وام و رهن گرفتن املاک می‌پرداخت. سرمایه این بانک بیشتر برای خرید و فروش منازل، احشام، غلامان و کشتی‌های حامل کالا به کار می‌افتاد. بانک اجیبی حتی موفق شد حساب جاری برای مشتریان خود نگاه دارد و چک هم در اختیار آنان قرار دهد. مؤيد  این مدعا آثاری است که از کاوش‌های تاریخی به دست آمده است.

بانک دیگر بانکی است متعلق به شخصی، موراشی (Murashi) نام، از مردم شهر نیپور. این بانک که جدیدتر از بانک اجیبی است فعالیت بیشتری داشت: وجه کالاهای تجارتی را اخذ می‌کرد؛ به حفر قنات می‌پرداخت؛ آب به کشاورزان می‌فروخت؛ به انحصاراتی در برخی کالاها نیز دست یافته بود و یا صیادی می‌کرد (گاهی این حقوق انحصاری را با دریافت منافعی به دیگران واگذار می‌کرد). بعد از فتوحات اسکندر مقدونی بانکداری از یونان به مصر رفته و در آنجا مرسوم شد.

روم

در اوایل تأسیس دولت روم، چون وصول مالیات‌ها به شکل مقاطعه به اشخاص واگذار می‌شد، مأمورین غالبا به شهرها و مؤسسات دولتی وام می‌دادند و در واقع به نوعی بانکداری اقدام کرد. پس از تأثیر نفوذ یونان در روم و رونق گرفتن تجارت، بانکداری در این کشور رواجی بسزا یافت و دولت بانکداران را موظف به امر توزیع سکه‌های جدید و جمع‌آوری سکه‌های معیوب و کشف تقلب در سکه‌ها کرد. بانکدارهای رومی، گذشته از تبدیل پول‌های خارجی با پول‌های کشور و تعیین عیار آنها و قبول سپرده و دادن وام، کار صندوقداری را هم برای مشتریان خود انجام می‌دادند.



عملیات بانکی بانکداران رومی از بیشتر جهات شبیه به عملیات بانکی کنونی و مشتمل بود بر افتتاح حساب جاری و مدت‌دار به نفع افراد، پرداخت بهره به سپرده‌های مدت‌دار، صدور بروات تجارتی، دادن قرضه بانکی اعم از مصرفی و تجارتی با بهره‌های متفاوت، رهن، صدور اعتبارنامه تجارتی و غیره ...

چین

در چین نیز در حدود قرن ۶ قبل از میلاد بانکداری رواج داشت. اختراع کاغذ در اوایل قرن دوم میلادی (حدود سال ۱۰۵) در چین از نظر بانکداری بسیار حائز اهمیت بود زیرا همین کشف بود که برای نخستین بار، تهیه اسناد بانکی، تنظیم محاسبات، نگاهداری و نقل و انتقال اسناد را به صورتی ارزان و ساده مقدور کرد.



دوره ساسانیان

در دوره ساسانیان بانکداری رواج کامل داشت. در همین عصر بود که ارسال پول از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر به وسیله برات کردن آغاز شد. لفظ چک که امروزه در همه بانک‌های جهان معمول است از زبان پهلوی گرفته شده و در عصر ساسانیان هم معمول بوده است. به همین لفظ است که به صورت check انگلیسی و cheque فرانسوی در آمده است. همچنین لفظ «آوالیزه»، که در زبان فرانسوی به معنای تضمین کاربرد دارد از زبان پهلوی به اروپا رفته است.

[related-post id="37989"]

[related-post id="31006"]