چمدان : وقتی ناصرالدین شاه دوربین عجیب عکاسی‌اش را در اندرونی حرم برپا می‌کرد و زنان و دخترانش را روبروی آن می‌نشاند، رنگ‌هایی پیش چشمش نقش می‌بست که هرگز نتوانست آنها را به آینده منتقل کند. عکس‌های سیاه و سفید دوره قاجار همانقدر که جذاب و پر از اطلاعات هستند، از رنگ تهی‌اند. هیچ کس نمی‌داند که عصمت الدوله معروف، آن روز که روبروی دوربین ایستاده، از چه رنگ‌هایی برای لباس و آرایشش استفاده کرده است. برای همین است که عکس‌های رنگی قاجارها در فضای مجازی سر و صدا به راه انداخته و نگاه‌ها را جلب کرده است. دیدن عکس‌های رنگی از قاجارها و نسخه رنگی از عکس‌های معروف سیاه و سفید انگار برای مخاطبانی که چشم‌شان به عکس‌ها پر رنگ و کنتراست بالای اینستاگرام عادت کرده، اتفاق ملموس‌تری است.

حسین ستاره که این روزها عکس‌هایی رنگی کرده‌اش دست به دست می‌چرخد درباره این کار به چمدان می‌گوید: رنگ آمیزی عکس‌ از زمانی که عکاسی به وجود آمده، مرسوم بوده است. حتی در فیلم‌ها از این تکنیک استفاده می‌شود و برخی فیلم‌های سیاه و سفید حالا نسخه رنگی هم دارند. امروزه با گسترش ابزار‌های دیجیتال کیفیت و دقت این کار بیشتر و حتی پای هوش مصنوعی به آن باز شده است. هر چند هوش مصنوعی هنوز ابتدای راه است.

او درباره علت رنگی کردن عکس‌ها می‌گوید: این‌ها در واقع نوعی تمرین است و واکنش‌ها به آن برای من مهم بود. ابتدا موضوع با مطالعه تجربه دیگران در این کار شروع شد. درباره فضاهای ایرانی و عکس‌های ایرانی این کار به طور جدی انجام نشده است. از سوی دیگر اسنادی درباره رنگ‌ها و چه رنگی بودن لباس‌ها و فضاها به ویژه در دوره قاجار وجود ندارد یا در دسترس نیست.

واکنش‌ها به این عکس‌ها در فضای مجازی این روزها زیاد است. ستاره با اشاره به‌ آنها می‌گوید: عمر عکس‌هایی که من روی آنها کار می‌کنم اکثرا بیشتر از 50 سال و بیشتر واکنش‌ها از سوی مخاطبان زیر سی سال است.  جنگ و انقلاب، دوره پهلوی و دوره قاجار سه گروه عمده عکس‌هایی است که من روی رنگی کردن آنها کار می‌کنم که بیشتر مخاطبان آن حتی دوره‌های معاصرتر آن را ندیده‌اند.

[caption id="attachment_36944" align="aligncenter" width="1522"] تاج‌السلطنه دختر ناصرالدین شاه قاجار از مدافعان انقلاب مشروطه | عکس از آرشیو هاروارد[/caption]

مهندسی معکوس برای بازیابی رنگ‌ها

رنگی کردن عکس‌ها تکنیک‌های متفاوتی دارد. ستاره درباره تکنیکی که در رنگی کردن عکس استفاده می‌کند به چمدان می‌گوید: رنگی کردن را به طور دستی و با فتوشاپ انجام می‌دهیم. تکنیک کار بازیابی رنگ از روی لایه‌های خاکستری است. وقتی یک عکس رنگی را سیاه و سفید کنید، هر رنگ یک تونالیته خاص از خاکستری می‌گیرد و براساس آن می‌شود رنگ‌ها را پیدا کرد که نوعی مهندسی معکوس است.

او ادامه می‌دهد: به طور مثال در یک عکس که گیاه یا درخت داریم از رنگ سبز آن مطمئن هستیم و طیف خاکستری آن را که در واقع رنگ سبز است را مبنای پیدا کردن رنگ‌های دیگر قرار می‌دهیم.

ستاره با اشاره به خطای رنگ‌ها می‌گوید: خطا همیشه وجود دارد و گاهی دو رنگ یک طیف مشترک خاکستری ایجاد می‌کنند که پیدا کردن رنگ اصلی غیرممکن می‌شود. اینجا سلیقه را برای انتخاب رنگ وارد کار می‌کنیم.

او عکس‌های قاجاری را چالشی‌تر می‌داند و می گوید: رنگی کردن عکس‌های قاجاری خیلی چالش ایجاد می‌کند. عکس‌هایی که در این مجموعه کار می‌کنم از مجموعه پژوهشی هاروراد هستند. اما چون اطلاعات از عکس‌های قاجاری بسیار کم است کار چالش بیشتری دارد و کسانی که تخصص نقاشی دارند نیز بیشتر از‌ آنها انتقاد می‌کنند. به طور مثال ضریب خطا در یونیفورم‌های نظامی بسیار بالاست.

[caption id="attachment_36951" align="aligncenter" width="1487"] اردشیر زاهدی- نسخه سیاه سفید و نسخه رنگی شده[/caption]

مورد عجیب اردشیر زاهدی

رنگی‌ها همیشه منطبق با واقعیت نیستند و نمی‌توان بر صحت صد در صدی آنها اطمینان داشت. گاهی حتی نسخه‌های رنگی اصلی عکس‌ها پیدا می‌شوند و  رنگ‌ها قابل مقایسه با واقعیت هستند. ستاره درباره یکی از عکس‌ها می‌گوید: یکی از مخاطب‌ها پیام داد که فرد حاضر در یکی از تصاویر پدربزرگ اوست و رنگ واقعی لباسش کرم رنگ بوده و رنگ عکس اشتباه است.

نسخه اصلی

او اما مورد عجیبی از عکس‌های رنگی را تعریف می‌کند: من عکس سیاه و سفیدی از اردشیر زاهدی را رنگی کردم و تنها آن عکس را دیده بودم. پس از انتشار آن عکس، نسخه رنگی آن که در آلبوم خانواده زاهدی بود پیدا شد. تقریبا 90 درصد رنگ‌ها بازسازی شده در نسخه رنگی شده با نسخه اصلی عکس مطابقت داشت.

رنگ‌های نقاشی‌های کمال‌الملک هم واقعی نیست

نقاشی‌ها مرجع مهمی برای پی بردن رنگ‌ها به ویژه در دوره قاجار هستند. حسین ستاره بیشتر انتقادات از کارش را هم از سوی نقاشان می‌داند و  می‌گوید: بیشتر چالشی که درباره رنگ‌ کردن عکس‌ها ایجاد شده از سوی نقاشان بوده است. نقاشی‌های سندهای مهمی هستند اما باید بدانیم که رنگ‌های نقاشی‌های دوره قاجار با توجه به جنس رنگ آنها، نوع بوم و حتی نقاش سند قطعی رنگ اصلی نیستند. به طور مثال در نقاشی‌های کمال الملک از بناهای تاریخی‌ای که هنوز وجود دارند، رنگ‌هایی استفاده شده که با رنگ که روی بنا می‌بینیم متفاوت است.

او با اشاره به چالش رنگی کردن عکس‌های دوره قاجار می‌گوید: منابع و نوشته‌های زیادی درباره دوره قاجار وجود دارد اما جای رنگ و توصیف رنگ در آنها خالی است. درباره اخلاق و روزمرگی شخصیت‌های قاجار ده‌ها کتاب و سند است اما هیچکدام ننوشته‌اند که رنگ لباس رجال چه بوده است. حتی به هاروارد درخواست دادم که اگر مستندی درباره طیف رنگ پارچه دوره قاجار دارد، در اختیارم بگذارند که هنوز پاسخی نداده‌اند.

[caption id="attachment_36949" align="aligncenter" width="996"] ورودی دروازه دولت به تهران حوالی ۱۳۰۰ | عکس: آنتوان سوریوگین[/caption]

دروازه دولت ؛ نسخه رنگی 

یکی از عکس‌های خاص رنگی شده مربوط به دروازه دولت تهران است که سال‌هاست تخریب شده و از آن تنها یک اسم باقی مانده است. اصالت رنگ‌های این تصویر چالش برانگیز است. حسین ستاره درباره آن توضیح می‌دهد: برای رنگی کردن این عکس به نمونه مشابه این بنا در قزوین رجوع کردم. دروازه‌ای که در قزوین وجود دارد حتی معمارش با دروازه دولت مشترک است و آن را مبنای رنگی کردن این عکس قرار دادم.

رنگی‌ها سند تاریخی شدند!

کانال‌ها و صفحه‌های فراوانی در فضای مجازی عکس‌های رنگی شده را این روزها دست به دست می‌کنند و به موضوع رنگی شدن آنها اشاره‌ای نمی‌شود. اتفاقی که می‌تواند در دراز مدت نسخه‌های سیاه و سفید را به دست فراموشی بسپارد و نسخه‌های رنگی جای آن را بگیرد. حسین ستاره درباره این اتفاق می‌گوید: این اتفاق رخ داده و کانال‌ها و صفحه‌هایی که دنبال جذب مخاطب در تلگرام و اینستاگرام هستند، تنها نسخه رنگی را بدون توضیح منتشر می‌کنند. روی عکس‌های امضا و آرم قرار نداده‌ام اما روی همه‌ آنها یک قاب سفید گذاشته‌ام تا نشانه‌ای دستکاری شدن این عکس‌ها باشد.

عکس‌ها رنگی شده تنها منحصر به دوره قاجار نیستند، هرچند قاجاری‌ها بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. حسین ستاره بخشی از عکس‌های معروف مربوط به دور جنگ و انقلاب را نیز رنگی کرده است.

[caption id="attachment_36950" align="aligncenter" width="1337"] جنگ عکس: ژان گیشا[/caption]

 

[caption id="" align="aligncenter" width="600"] سوسنگرد. ۱۳۵۹ | عکس: بهرام محمدی فرد[/caption]

 

[caption id="attachment_36946" align="aligncenter" width="1522"] زنی با گردنبند مروارید، اواخر قاجار | عکس: آنتوان سوریوگین[/caption]

 

[caption id="attachment_36940" align="aligncenter" width="1530"] خیمه‌شب بازی تهران، اواخر قاجار[/caption]

 

[caption id="attachment_36947" align="aligncenter" width="1992"] دختری از دراویش | عکس: آنتوان سوریوگین[/caption]


 

[caption id="attachment_36948" align="alignnone" width="1876"] فخرالتاج معیری، فرزند عصمت الدوله (دختر ناصرالدین شاه) و همراهانش در گیلان | عکس از آرشیو هاروارد[/caption]