چمدان : کارشناسی عکسی از میدان حسن آباد را فرستاد از دو زاویه مختلف یکی مربوط به ضلع جنوب شرقی که حریم آن توسط بانک ملی و احداث ساختمان آن سال‌ها پیش شکسته شده و دیگری عکسی از ضلع شمال شرقی میدان که همچنان حریم آن حفظ شده است اما وجود یک جرثقیل برجی (تاور کرین) همچون آواری پشت سر این ضلع میدان ایستاده است و تلاش‌های فعالان رسانه‌ای میراث فرهنگی سبب شده تا فعلاً بر روی حریم منظری میدان ثبت ملی شده حسن آباد هوار نشود که اگر بشود این ضلع هم دچار مصیبت ضلع جنوب شرقی می‌شود.

این عکس از این حیث در حوزه میراث فرهنگی حائز اهمیت است که بارها و بارها کارشناسان بر حفظ حریم آثار ثبتی تأکید کردند اما هر بار به بهانه‌ای این حریم شکسته شده که نمونه آن احداث برج جهان نما اصفهان، هتل آسمان شیراز و ساختمان‌های اطراف باغ نادری مشهد است که به ترتیب موجب شکسته شدن حریم منظری(1) میدان نقش جهان، ارگ کریم خان و آرامگاه نادر افشار شده است.

[caption id="attachment_34828" align="aligncenter" width="800"] عکس از مجتبی نریمان که جنجال بسیاری در شبکه‌های اجتماعی ایجاد کرد[/caption]

اما انتشار این عکس در همان لحظات نخست واکنش‌های جالب و عجیبی به همراه داشت تا آنجا تعداد قابل توجهی از افراد اعم از اصحاب رسانه و علاقه‌مندان به حوزه میراث فرهنگی گمان کرده بودند این بانک به تازگی احداث شده و حریم منظری میدان را شکسته است و انتقادات جدی به این اقدام وارد کردند؟! این در حالی بود بانک مذکور در دهه 50 ساخته شده و نمای شیشه‌ای آن در دهه 70 برای تقلیل دخالت در منظر ایجاد شده بود. در حین این انتقادات مشخص شد که تهیه کننده اصلی این عکس «مجتبی نریمان» بوده است.

[caption id="attachment_34829" align="aligncenter" width="725"] میدان حسن اباد دهه سی جنب خیابان سپه[/caption]

هر چند بارها داستان میدان حسن آباد در رسانه‌های مختلف بیان شده است اما به نظر می‌رسد روایت دوباره آن ضروری است.

نخست آن که پس از تخریب بافت قدیمی در محل تقاطع دو خیابان سپه (امام خمینی) و حافظ به دستور «کریم آقا بوذرجمهر» شهردار تهران به جای چهارراه حسن آباد میدانی به همین نام و در همان مکان احداث شد که ساخت آن از سال 1307 تا سال 1313 به طول انجامید.



طرح میدان، منسوب به «قلیچ باقلیان» است که چهار بنای مشابه و قرینه هر کدام دارای دو گنبد با پنجره‌های نیم قوس، ستون‌ها و نیم‌ستون‌ها و نرده‌های صراحی شکل را تحت نظارت معمار و مهندس ارمنی «لئون تادوسیان» به سبک معماری غربی برگرفته از معماری رنسانس و نئو کلاسیک ساخت.

قلیچ باقلیان کاخ شهربانی واقع در میدان مشق را که امروزه به ساختمان شماره 9 وزارتخانه امور خارجه مشهور است را هم ساخته است.

درباره لئون تادوسیان هم باید گفت او تحصیلات ابتدائی و متوسطه را در مدرسه ارمنی‌های تهران به پایان رساند و مهندسی ساختمان را در فرانسه فرا گرفت. پدر وی استاد زرگر «خاچاطور تادوسیان» از هنرمندان به نام صنایع دستی و جزو گروه سازنده کره جواهرنشان و شمشیر رسمی قاجار و برخی جواهرات سلطنتی دیگر بود. کاخ مرمر، کاخ سفید سعدآباد از دیگر آثار این مهندس و معمار هستند.

[caption id="attachment_34836" align="aligncenter" width="720"] احداث شعبه بانک ملی در ضلع جنوب شرقی میدان در دهه پنجاه توسط محسن فروغی معمار مشهور ایرانی که یکی از چهار بدنه قرینه میدان حسن آباد را تخریب کرد | بعدها در اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد سعید سادات نیا مشاور شرکت آمود طرح احیا بدنه این ضلع و کشیدن جداره‌ای شیشه‌ای برای پنهان کردن سازه بانک ملی را اجرا کرد.[/caption]

 



میدان حسن آباد به دلیل هشت گنبد موجود در این بناها به «هشت گنبد» مشهور شد. در زمان پهلوی دوم در سمت جنوب شرقی میدان، ساختمان بانک ملی با طرح محسن فروغی (معمار ایرانی، استاد معماری و رئیس دانشکده هنرهای زیبایی دانشگاه تهران بود.)اجرا شد که با این کار عملاً یک وجه از چهار گوشه میدان از بین رفت اما خوشبختانه در اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد با تلاش‌های بسیار سرانجام بر روی نمای بانک ملی مجددا نمای قبلی سال 1313 اجرا شد تا تناسب و هماهنگی به میدان باز گردد.

در آن هنگام سعید سادات نیا رئیس هیئت مدیره شرکت آمود به همراه مدیرعامل و مدیراجرایی و سایر همکارانشان طرح مرمت و احیای میدان حسن آباد را برعهده گرفت. او  مسئول طرح آمایش منطقه تاریخی – فرهنگی توس هم بوده و از طراحان اصلی عمارت بلدیه میدان توپخانه است که همچنان به اجرا در نیامده است.



لازم به توضیح است هنگامی که سادات نیا کار خود را آغاز کرد از یک سو بدنه بانک ملی تا 1.5 متر از میدان را گرفته و یک چهارم بدنه میدان را از بین برده بود و یکی از گنبدها به طور کامل نابود شده بود از سویی از آنجا که شرکت فرانسوی طراح مترو در پیش از انقلاب صرفاً مباحث ترافیکی خط عبور مترو را مد نظر داشته و قابلیت فرهنگی- تاریخی میدان حسن آباد را نادیده گرفته بود و خروجی‌های ایستگاه مترو را به گونه‌ای تعبیه کرده بود که در سه بدنه دیگر میدان قرار بگیرد، اجرای همان طرح سبب  تخریب بدنه‌ها می‌شد. این در حالی بود که بخش زیادی از بدنه‌ها هم سوخته و تخریب و فرسوده شده بود.

[caption id="attachment_34837" align="aligncenter" width="800"] ساختمان بدنه میدان حسن آباد تهران در سال 1308 ش. به طراحی مهندس قلیچ باغليان و توسط استاد عزیز بنایان معمار ساخته شد | عکس از آرشیو فریدون برومندی[/caption]

شرکت آمود در دهه هفتاد طرحی را جهت احیا بافت تاریخی- فرهنگی واقع در حصار ناصری و طهماسبی و پیاده محوری در این منطقه ارائه کرد که هرگز به طور کامل عملی نشد اما بخشی از آن طرح شامل حال میدان حسن آباد شد. آن هم در هنگامه‌ای که مترو و شهرداری در تقابل با هم بودند و مسوولان مترو کوچکترین توجه ای به مسایل فرهنگی- تاریخی نداشتند.

در گام نخست یک تفاهم نامه با بانک ملی امضاء شد که به موجب آن یک دیواره از داخل بانک کشیده می‌شد و این اقدام در حالی صورت می‌گرفت که خللی به کار بانک وارد نشود و در عین حال بدنه بانک ملی از قسمت بیرونی با ظرافت تخریب می شد و بدنه بانک عقبتر برده و سپس باقی بدنه مرمت می شد. در واقع بدنه از بین رفته دوباره سازی شد و برای آن که کمترین مداخله در نمای شهری ایجاد شود،این بدنه پشت شیشه‌ای ویژه قرار می‌گرفت که به فرانسه سفارش داده شده بود تا دیواره بانک ملی را پنهان سازد. از سویی ورودی‌های مترو در وسط میدان قرار گرفت و سه بدنه دیگر  میدان مرمت شدند.

[caption id="attachment_34851" align="aligncenter" width="640"] آتش نشانی میدان حسن آباد | تندیس آتش‌نشان توسط حمید کنگرانی و از جنس برنز ساخته شده و در میدان حسن‌آباد تهران نصب شده است | دلیل انتخاب میدان حسن آباد برای نصب این تندیس، وجود نخستین و قدیمی‌ترین ایستگاه آتش‌نشانی تهران در این میدان است | این تندیس که شامل پیکره دو آتش‌نشان در حال مقابله با آتش و یک آتش‌نشان در حال خارج ساختن کودکی از میان شعله آتش است، در مدت 5 ماه ساخته شده است[/caption]

از سویی مقرر شده بود در ضلع دیگر میدان که محوطه اطفاییه یا آتش نشانی کنون قرار دارد موزه فرهنگ ایمنی ایجاد شود و پشت آن آتش نشانی مدرنی احداث شود و حمام تاریخی موجود در  این محوطه هم به کافه - موزه تبدیل شود.

این در حالی است که در طول کف‌سازی‌های میدانی هم بقایایی از کف سازی‌های دوره پهلوی و قاجار کشف شد. همچنین در این طرح پیشنهاد شد میدان به محل عبور و مرور خودرو تبدیل نشود و زیر گذری از خیابان حافظ به سمت میدان حسن آباد کشیده شود و از آن عبور کند که این بخش از کار با توجه به عبور خط مترو سخت ترین قسمت کار بود که انجام شد و افتتاحیه میدان و زیر گذر با هم انجام شد.

[caption id="attachment_34838" align="aligncenter" width="242"] استاد عزیز بنایان معمار بدنه‌های میدان حسن آباد | عکس از ارشیو فریدون برومندی[/caption]

به گزارش چمدان، هر چند باورش سخت است که میدان حسن آباد با آن بناهای قدیمی شیک که آدم را به یاد اروپا می‌اندازد، روزگاری پاتوغ جن‌ها بوده است؟ اما این طنز امروزی در روزگار خود خیلی هم جدی گرفته می‌شد. ظاهراً شایعه حضور این موجودات نامرئی روزگاری برای حمام ضلع شمال غربی این میدان اسباب دردسر شده بود تا آنجا که آن را از رونق انداخت!

گرمابه در محل فعلی اداره آتش نشانی دایر بود. ساکنان آن زمان حسن‌آباد می‌گفتند شب‌های جمعه از تون حمام صدای «سوختم سوختم» به گوش می‌رسد. پیش از ساختن حمام، محل اشاره شده گورستان مشهوری بود که بیشتر اجسادش متعلق به فوت‌شدگان وبای تهران در 25 محرم سال 1310 قمری و برخی از شهدای مشروطه بود.

برای همین از سوی اهالی محله چنین تعبیر می‌شد که تون حمام روی قبر یکی از نظر کردگان خداوند  قرار گرفته و صدای محزون «سوختم سوختم» از آن اوست. این داستان سبب کسادی کاسبی حمام شد تا آنجا که این حمام خوش ساخت به خاطر شهرتش به جنی بودن از سوی هرکس اجاره می‌شد، ضرر می‌داد و به ناچار به مالک پس داده می‌شد.

سرانجام حمام همراه با زمین متروکه کناری که بقایای گورستان یاد شده بود، در ضلع شمال غربی میدان حسن‌آباد در سال 1311 تبدیل به «اداره اطفائیه تهران» شد. برخی هم معتقدند هتل گلستان واقع در خیابان حافظ نرسیده به حسن آباد همان حمام قدیمی است.

[caption id="attachment_34839" align="aligncenter" width="718"] قدیمی‌ترین قبرستان تهران در شمال غربی این میدان قرار داشته كه به نوعی در گوشه شهر واقع شده بود كه بعدها قبرستان صاف و ساختمان و محوطه اولین آتش نشانی دوره رضاشاه جای آن قرار گرفت و غسالخانه آن تبدیل به حمام شد | بعد از ساخته شدن این حمام که در کاسبی دیگر حمام‌های اطراف اثر گذاشته بود صاحبان آنها دست به اعتراض زده و شایع کردند که چون معمار این حمام ارمنی بوده هرگونه غسل در این حمام درست نیست ولی مردم بدون اعتنا به اینگونه شایعات کماکان باین حمام می‌رفتند[/caption]

 

[caption id="attachment_34842" align="aligncenter" width="800"] تا اینکه مجددا شایع کردند که این حمام چون قبلا غسالخانه بود جنّ دارد و ارواح هم در آن حضور دارند | اینگونه بود که نام «حمام جنّی» به خود گرفت و کم کم در تهران به «حموم جنی‌ها» معروف شد و مردم کمتر به آن مراجعه می‌کردند | بعد هم تبدیل به هتلی شد بنام هتل گلستان که هنوز پا برجاست. البته بعد از ساخت هتل هم شایع کردند مسافران از سر وصدا در نیمه‌های شب در هتل گله دارند. به نظر می‌رسد امروزه با توجه به داستان جالب این حمام اقامت در این هتل جذابیت خاص خود را داشته باشد | خیابان حافظ نرسیده به حسن آباد [/caption]

 

از جمله افراد مشهوری که در آرامستان حسن آباد به خاک سپرده شده‌اند «میرزا رضای کرمانی» قاتل ناصرالدین شاه، سرجدا شده از بدن «میرزا کوچک خان جنگلی» و پیکر «میرزا محمد رضا کلهر» خطاط شهیر قاجار است که در اثر ابتلا به وبا فوت کرد. هم اکنون مجسمه یادبودی از میرزا کلهر و میرزا کوچک خان در میدان نصب شده است.

[caption id="attachment_34849" align="aligncenter" width="458"] «میرزا یوسف» از نوادگان میرزا محسن آشتیانی و فرزند میرزا حسن مستوفی‌الممالک زمان محمدشاه قاجار بود. او پس از درگذشت پدرش، لقب مستوفی‌الممالک گرفت و ریاست مستوفیان را عهده‌دار شد. او بر اثر درستکاری و کاردانی مورد توجه و اعتماد امیرکبیر قرار گرفت. او مورد علاقه و احترام ناصرالدین‌شاه بود و سه سال قبل از فوتش از جانب شاه منصب صدارت یافت[/caption]

 

[caption id="attachment_34850" align="aligncenter" width="500"] میرزا حسن مستوفی‌الممالک (۱۳ مهر ۱۲۵۴ برابر ۵ رمضان ۱۲۹۲ ه‍. ق. آشتیان - ۶ شهریور ۱۳۱۱ تهران) معروف به «آقا»، دولت‌مرد ایرانی و چند دوره نخست‌وزیر ایران در دورهٔ قاجار و دورهٔ رضاشاه بود. مستوفی الممالک، از معدود رجال قاجاری بود که نزد رضاشاه احترام داشت | برخی می‌گویند پدرش میرزا یوسف به یمن تولد او نام این منطقه را حسن آباد گذاشت[/caption]

شاید دیگر صدای ارواح یا جن‌ها از این گوشه میدان برنخیزد اما صدای آژیر هشدار خودروهای آتش‌نشانی گاه به گاه شنیده می‌شود. این ضلع میدان هنوز هم یادآور فداکاری‌هاست تا آنجا که در بهار سال 96 مجسمه «برد شیر» اهدایی قوم بختیاری به خانواده شهدای آتش نشان پلاسکو، در میدان حسن آباد مقابل ایستگاه آتش نشانی نصب شد.

[caption id="attachment_34898" align="aligncenter" width="450"] اردیبهشت 96 تندیس شیر سنگی " برد شیر" اهدایی قوم بختیاری به شهدای آتش نشان ساختمان پلاسکو مقابل نخستین ایستگاه آتش نشانی شهر تهران در میدان حسن آباد نصب شد[/caption]

ایستگاه شماره یک  آتش نشانی یکی از قدیمی‌ترین ایستگاه‌ها است و در سال 1332 تأسیس شده است. قدیمترها به آن اداره اطفائیه می‌گفتند. این اداره در آن زمان ماشین‌های آب پاش و چهاردستگاه اتومبیل داشت و فلسفه ایجاد آن آب پاشی معابر و خیابان‌ها، آبیاری درختان شهر و گاهی اطفاء حریق بود. اما با حضور متخصصان آلمانی و روسی به ویژه « مسیو وال رول» آلمانی در دهه سی، این ایستگاه به تجهیزات آتش نشانی مناسبی مجهز شد.

حسن آباد چطور ساخته شد؟

اما حسن آباد کجاست و این میدان چگونه ساخته شد؟ میدان حسن‌آباد در بخش مرکزی تهران قرار دارد و از شرق به میدان امام خمینی(توپخانه)، غرب به میدان حر، از شمال به خیابان جمهوری و از جنوب به خیابان ابوسعید منتهی می‌شود.

منطقه حسن‌آباد در ناحیه شمال غرب آن روزهای تهران قاجاری در حوالی دارالخلافه ناصری یکی از بزرگترین باغ‌های پایتخت بود. این باغ متعلق به «میرزا یوسف آشتیانی» ملقب به «مستوفی‌الممالک» صدر اعظم ناصر‌الدین شاه بود.

برخی معتقدند این منطقه به نام تنها پسر میرزا یوسف که خداوند در اواخر عمر در حدود هفتاد سالگی به وی عطا کرد، حسن‌آباد نام گرفت و برخی معتقدند چون نام پدرش هم حسن بود، به یاد پدر و نام پسر چنین اسمی را برای این باغ 20 هکتاری انتخاب کرد.

بعدها ورثه این باغ بزرگ را تکه تکه کرده و به مردم فروختند. آن هم در حالی که روز به روز وسعت تهران گسترش می‌یافت.

[caption id="attachment_34845" align="aligncenter" width="800"] عکسی کمیاب از کریم آقا بوذرجمهری قزاقی که مدتی رییس زندان قصر و در فاصله سال‌های ۱۲-۱۳۰۲ شهردار تهران بود. او در راستای طرح توسعه تهران آثار قاجاری بسیاری را تخریب کرد[/caption]

پس از تخریب بافت قدیمی در محل تقاطع دو خیابان سپه (امام خمینی) و حافظ به دستور «کریم آقا بوذرجمهر» شهردار تهران به جای چهارراه حسن آباد میدانی به همین نام و در همان مکان احداث شد که ساخت آن از سال 1307 تا سال 1313 به طول انجامید.

[caption id="attachment_34855" align="aligncenter" width="600"] احداث بانک ملی مربوط به قبل انقلاب بوده که بخشی از نمای میدان را از بین برده بود و در زمان ملک مدنی شهردار اسبق بانک عقب نشینی کرد و نما بصورت تصویر بازسازی شد. کار فوق یکی از اقدامات مثبت دو دهه اخیر است[/caption]

این میدان در سال 1330 به کوشش سناتور دکتر مهدی ملک‌زاده، پسر بزرگ ملک‌المتکلمین ( از مشروطه خواهان) به نام او شد و مجسمه‌ای از ملک المتکلمین ساخته «ابوالحسن صدیقی» در این میدان نصب شد.

پس از فوت ملک زاده در سال 1336 بلافاصله مجسمه برداشته و در ضلع جنوبی پارک شهر نصب شد. در سال ۱۳۷۸ از انبار سازمان پارک‌ها سر درآورد. بعدها که پیگیر نصب مجدد این مجسمه شدند، گفته شد ظاهراً این مجسمه مفقود شده است؟!

[caption id="attachment_34830" align="aligncenter" width="711"] بازسازی میدان حسن اباد تهران و نصب مجسمه ملک المتکلمین از مشروطه خواهان تهران[/caption]

میدان حسن آباد اکنون مرکز فروش انواع کاموا و نخ‌های بافتنی است. ضلع جنوبی آن محل فروش وسایل نوزاد (سیسمونی) است و ضلع شمالی آن به مبلمان اداری و لوازم چوبی منزل اختصاص دارد. جالب است بدانیم «بازارچه حسن آباد» که اکنون بورس ابزارآلات، قفل و پیچ و مهره است قبل از سال 61 محل رفت و آمد مردم برای دیدن فیلم بوده است چرا که سینما «میهن» در این قسمت میدان پذیرای اهالی هنردوست بود.

[caption id="attachment_34834" align="aligncenter" width="605"] مجسمه ملک المتکلمین که توسط سناتور ملک در وسط میدان حسن آباد نصب شد | مجسمه ملک المتکلمین اثر «ابوالحسن صدیقی» که تا سال 78 در ضلع جنوبی پارک شهر قرار داشت به گفته برخی کارشناسان پس از انتقال به انبار سازمان پارک‌ها ناپدید شده است | این مجسمه تاریخی که برای نخستین بار در میدان حسن آباد، ملک المتکلمین سابق، پرده برداری شد پیش از انقلاب به پارک شهر انتقال داده شده بود[/caption]

 

[caption id="attachment_34831" align="aligncenter" width="800"] عکس مربوط به دوره پهلوی اول از میدان حسن آباد که برای مدتی به میدان 31 شهریور تغییر نام داد و دوباره به نام اصلی خود بازگشت[/caption]

میدان حسن آباد پس از انقلاب به میدان 31 شهریور تغییر نام داد اما پس از مدتی نام پیشین به آن بازگردانده شد.

1.حریم منظری

در بناهای سنتی معمولا به دید و منظر بنا اهمیت زیادی قائل می شوند.به عبارتی رابطه ای سنجیده بین ساختمان و مناظر اطراف مثل جنگل ها،کوه ها،رودخانه ها، بناها و...وجود داشته است.لذا حتی الامکان باید روابط حفظ شود که برای رعایت این منظور باید به نکات زیر توجه کرد:
تقویت و حفظ و نگهداری محیط طبیعی بنا،جلوگیری از ساخت ساختمان های بلند و شاخص در نزدیکی بنا چون این شاختمان ها باعث از بین رفتن اهمیت بنای تاریخی شده باعث اختلال در هماهنگی محیط میگردند.جلوگیری از استفاده کردن از مصالح ناهماهنگ در کنار بنا و جلوگیری از کاهش یا افزایش تراکم نیز از موارد دیگر است.

[caption id="attachment_34833" align="aligncenter" width="1100"] قلیچ باقلیان طراح میدان حسن آباد، کاخ شهربانی واقع در میدان مشق را که امروزه به ساختمان شماره 9 وزارتخانه امور خارجه مشهور است را هم ساخته است |  عکس: پرویز حاجی رحیمی[/caption]

 

[caption id="attachment_34865" align="aligncenter" width="640"] سعید سادات نیا عضو شرکت آمود که طرح مرمت و احیا میدان حسن آباد را در سال 1379 به همراه تیم این شرکت، مدیرعامل و مدیراجرایی‌اش به اجرا درآورد [/caption]

 

[caption id="attachment_34835" align="aligncenter" width="439"] میرزا نصرالله بهشتی ملقب به ملک المتکلمین[/caption]

 

[caption id="attachment_34852" align="aligncenter" width="600"] تندیس میرزا کوچک خان و کلهر در میدان حسن آباد | عکس: مارال آریایی تارنمای مهرگان[/caption]

 

[caption id="attachment_34854" align="aligncenter" width="799"] میدان حسن آباد | عکس از سروش روایی[/caption]

 



 

[caption id="attachment_34857" align="aligncenter" width="600"] مخدوش شدن حریم منظری میدان، ضلع جنوب شرقی نمای بانک ملی و ضلع شمال شرقی وجود تاور کرینی که با رسانه‌ای شدن موضوع فعلا برج سازی آن در این حد از ارتفاع متوقف شده است | عکس: مارال آریایی تارنمای مهرگان[/caption]