جنتر منتر، دو واژه جادویی و اسرارآمیز است که یکی از نشانه‌های پیشرفت علم هیئت قدیم کشور هندوستان را متجلی می‌کند. زمانی هند و ایران دو قطب مهم علم ستاره‌شناسی قدیم بودند. هرچند امروزه، ایران از روزگار گذشته‌اش در این حوزه دور مانده اما هند همچنان یکی از کشورهایی است که در عرصه نجوم و فضا پیشگام است.

اصطلاح جنتر منتر به‌ معنی «دستگاه‌هایی برای اندازه‌گیری توازن آسمان‌ها» است. شهر جیپور که با قصرها، قلعه‌ها، معابد، باغ‌ها و آبگیرهایش شهرت جهانی دارد این رصدخانه نجومی قرن هجدهمی را هم در خودش جای داده است.

اسامی سیارات به زبان‌های انگلیسی، عربی، سانسکریت و هیندو | هدف اصلی برنامه علمی جای‌سینگ دوم از تاسیس جنتر منتر نوشتن سالنامه‌ اسلامی یا جدول‌های زیج اسلامی برای اندازه‌گیری دقیق ساعت و زمان و ارائه تقویم با استفاده از موقعیت درست سیارات بود

ساوای جای‌سینگ دوم، پادشاه راج‌پوت و مهاراجه قلمرو آمبر که بعدها ایالت جیپور راجستان نام گرفت، رصدخانه «جنتر منتر» را در ۱۷۳۴ میلادی ساخت. این رصدخانه، هم از جنبه‌های مختلف معماری و هم از نظر دستگاه‌های نجومی توجه اخترشناسان، مورخان و معماران جهان را جلب کرده است. به‌طوری‌که جنتر منتر به‌ عنوان یکی از بزرگ‌ترین رصدخانه‌هایی است که تاکنون ساخته شده است.

مهاراجه جای‌سینگ دوم درمجموع پنج جنتر منتر ساخت که به‌ترتیب در شهرهای دهلی‌نو، جیپور، اوجاین، ماتورا و وارانازی قرار داشتند و جنتر منتر جیپور که بین این پنج رصدخانه از همه بزرگ‌تر بود تا امروز هم فعال است. جنتر منتر جیپور که ثبت جهانی یونسکو است درمجموع از ۱۹ دستگاه نجومی تشکیل شده و «سامرات یانترا» که بزرگ‌ترین ساعت خورشیدی جهان است در این رصدخانه قرار دارد و دقت آن به ۲ ثانیه می‌رسد.

مدلی از «سامرات یانترا»، بزرگ‌ترین ساعت خورشیدی جهان در رصدخانه جنتر منتر که دقت آن به ۲ ثانیه می‌رسد

چرا شاه سینگ دوم جنتر منتر را ساخت؟

شاه جای‌سینگ دوم که خودش دانشمندی بزرگ در حوزه نجوم بود این رصدخانه را باهدف مطالعه فضا و زمان تاسیس کرد. او که حاکم قلمرو آمبر و موسس شهر جیپور بود از سوی محمد شاه گورکانی، امپراتور مغول گورکانیان هند، مامور شد تا جدول‌های نجومی آن‌زمان را اصلاح و صحت داده‌های مربوط به موقعیت سیارات را تایید کند. این جدول‌ها تا امروز در دسترس‌اند. هدف اصلی برنامه علمی جای‌سینگ دوم نوشتن سالنامه‌ اسلامی یا جدول‌های زیج اسلامی برای اندازه‌گیری دقیق ساعت و زمان و ارائه تقویم با استفاده از موقعیت درست سیارات بود.

ارتفاع دو بازوی عقربه ساعت آفتابی سامرات یانترا ۲۲.۶ متر و شعاع ربع قوس دایره تعیین زمان ۱۵.۵ متر است


هدف دیگر شاه جای‌سینگ این بود که با استفاده از علم هیئت زندگی فردی و اجتماعی مردم را پیش‌بینی کند. او با اطلاعات نجومی سنتی هندو آشنا بود و همچنین تمام کتاب‌هایی را که اخترشناسان ایرانی، اسلامی و اروپایی درباره علم هیئت نوشته بودند مطالعه کرده بود. این دانش عالی به او در ساختن جنتر منتر با دقت اندازه‌گیری بالا کمک کرد.

جنتر منتر را نسخه جدیدی از رصدخانه شاه اُلُغ‌بیگ (۱۳۳۳۰ تا ۱۴۴۹ میلادی)، نوه تیمور و حاکم سمرقند در ازبکستان امروزی می‌دانند. اما در مقایسه با رصدخانه اُلُغ‌بیگ، دقت دستگاه‌های جنتر منتر بسیار بیشتر است.

جنتر منتر جیپور نزدیک هوا محل در زمینی به مساحت ۱۸هزارو۷۰۰ مترمربع قرار دارد. بعضی از دستگاه‌های این رصدخانه هنوز برای بازدیدکنندگان بسیار اسرارآمیز است. این دستگاه‌ها برای محاسبه محور زمین، تعیین موقعیت سیارات و ستارگان در آسمان، تعیین خط استوا، مدارها و نصف‌النهارها و تعیین منطقه‌البروجه کاربرد دارند.

برخی دیگر از دستگاه‌ها که «یاشی والایا یانترا» نام دارند برای تعیین ساعت نجومی تولد است که در پیش‌بینی‌های طالع‌بینی براساس ماه تولد استفاده می‌شوند. به‌طوری‌که هر ماه تولد دستگاه مخصوص به خودش را دارد و بنابراین، ۱۲ یاشی والایا یانترا برای ۱۲ منطقه‌البروج آسمان در نظر گرفته شده است.

به‌بیانی ساده، جنتر منتر هم در اخترشناسی (Astronomy) و هم در اختربینی (Astrology) قابل استفاده است. این رصدخانه کنار ارگ آمر و هوامحل یکی از قطب‌های مهم گردشگری شهر جیپور به‌شمار می‌رود.

یکی از دستگاه‌های «یاشی والایا یانترا» | این دستگاه‌ها برای تعیین ساعت نجومی تولد است که در پیش‌بینی‌های طالع‌بینی براساس ماه تولد استفاده می‌شوند به‌طوری‌که هر ماه تولد دستگاه مخصوص به خودش را دارد و بنابراین 12 یاشی والایا یانترا برای 12 منطقه‌البروج آسمان در نظر گرفته شده است.

بزرگ‌ترین ساعت خورشیدی جهان

همان‌طور که پیشتر اشاره شد، «سامرات یانترا» بزرگ‌ترین ساعت خورشیدی جهان است و دقت آن به ۲ ثانیه می‌رسد. ارتفاع دو بازوی عقربه این ساعت آفتابی ۲۲.۶ متر و شعاع ربع قوس دایره تعیین زمان ۱۵.۵ متر است.

زوایه دیوار گونیاشکل که در جهت شمال-جنوب قرار دارد با عرض جغرافیایی مکان ساعت آفتابی برابر است. این ساعت آفتابی دو ربع قوس دایره در شرق و غرب دیوار گونیاشکل دارد که هریک از آن‌ها به ۶ ساعت تقسیم شده‌اند که به‌ترتیب ساعت‌های از طلوع آفتاب از شرق تا غروب آفتاب در غرب را مشخص می‌کنند. هر یک ساعت به چهار بخش تقسیم شده که ۱۵ دقیقه را نشان می‌دهند. هر یک دقیقه این یک‌ربع ساعت‌ها هم به ۶ ثانیه تقسیم می‌شوند. سه بخش کوچک‌تر ۲ ثانیه‌ای هم وجود دارد که زمان را با دقت بالاتری تعیین می‌کنند. حرکت سایه دیوار گونیاشکل روی این تقسیم‌بندی‌ها زمان را با دقت ساعت، دقیقه و ثانیه تعیین می‌کند.

«سامرات یانترا» کوچک | دقت محاسبه زمان این ساعت آفتابی نسبت به سامرات یانترای بزرگ، کمتر است.



عکس‌ها: هدا عربشاهی