چمدان: می‌گویند چهاردهم شهریور ۱۱۵۱ خورشیدی بود که خان‌باباخان جهانبانی فرزند حسینقلی خان جهانسوز به دنیا آمد. خان باباخان را کمتر کسی به این اسم می‌شناسد زیرا او از روزی که تاج پادشاهی را بر سر گذاشت خود را سلطان صاحبقران، فتحعلی شاه قاجار نامید.

فتحعلی شاه برادرزاده بزرگ آقامحمدخان قاجار، موسس سلسله قاجاریه و ولیعهد او بود که پدرش به واسطه وساطت آقامحمد خان قاجار نزد کریمخان زند والی دامغان شده بود. در دوره سلطنت 36 سال و 8 ماهه فتحعلی شاه، اتفاقات زیادی در ایران رخ داد. عقد قراردادهای ترکمنچای و گلستان که به موجب آنها بخشی از ایران از کشور جدا شد، فرستاده شدن دانشجویان برای اولین بار به اروپا برای یادگیری فنون نظامی  و ... از جمله اتفاقاتی بود که در دوره فتحعلی شاه رخ داد. فتحعلی شاه قاجار هم دوره ناپلئون بناپارت امپراتور مشهور فرانسوی بود و دوران سلطنتش برابر با انقلاب کبیر فرانسه بود که سرآغاز تحولات بزرگ اجتماعی در دنیای غرب شد. این شاه قاجار شهرت پررنگ‌تری نیز دارد. گفته می‌شود اگرچه فتحعلیشاه یک سوگلی به نام طاووس داشت اما صدها فرزند از بیش از 100 زن داشت که شمار آنها از حساب و کتاب خارج است.

در ادامه این گزارش یک مسیر گردشگری از دوران حیات فتحعلی شاه یا به اصطلاح «فتحعلی شاه گردی» را مرور می‌کنیم.

مولودخانه | دامغان

فتحعلی شاه در دامغان به دنیا آمد جایی که آن را به همین مناسبت مولود خانه می‌خواندند بسیاری معتقدند این بنا همان دیوار باروی این شهر است که از دوره نادری برجای مانده و اکنون بقایای آن در بلوار بسیج شهر دامغان برای گردشگران قابل بازدید است.

 

[caption id="attachment_28587" align="aligncenter" width="800"] دیوار باروی دامغان | این بنا احتمالا همان مولود خانه یا محل تولد فتحعلیشاه است[/caption]

 

بنای چشمه علی | دامغان

چشمه علی دامغان در شمال شهر دامغان و حدود 30 کیلومتری این شهر و در بین روستای آستانه وشهر دیباج قرار دارد، این چشمه زیبا همواره تفرجگاه مورد علاقه شاهان قاجار بوده است بنابراین آقامحمدخان و فتحعلی شاه دو بنا در این چشمه ساخته‌اند. بنای فتحعلی شاهی، ساختمان دو طبقه‌ای با پلان تقریبا مستطیلی است که نمای شمالی آن دارای دو ستون زیبا با پوشش چوب و درها و پنجره‌های متعدد است.

 

[caption id="attachment_28588" align="aligncenter" width="750"] چشمه علی دامغان[/caption]

 

نقش برجسته چشمه علی | شهر ری

در ری چشمه‌ای زیبا از دل تپه باستانی بیرون می‌آید که عمر آن 8 هزار سال است، بر دیواره صخره‌ای مجاور چشمه، سنگ نگاره از فتحعلی شاه و برخی شاهزادگان قاجار حکاکی شده که فتحعلی شاه دستور ایجاد ان را داده است. چشمه علی مهم‌ترین جاذبه گردشگری شهرری به حساب می‌آید.

 

[caption id="attachment_28589" align="aligncenter" width="800"] سنگ نگاره فتحعلیشاه | چشمه علی شهرری[/caption]

 نقش برجسته شکار شیر فتحعلی‌شاه | شهر ری

این نقش برجسته که بزرگترین نقش برجستهٔ کشور با ۱۲ متر ارتفاع و ۱۸ متر پهنا نامیده‌می‌شد، در شهر ری و در کارخانه سیمان ری قرار دارد و بخشی اعظم  آن تخریب شده‌ است. این نقش برجسته تصویری از صحنه شکار شیر توسط فتحعلی شاه را نشان می‌دهد و به اشعاری با  خط «میرزا غلامرضا اصفهانی» که بر روی سنگ حک شده‌ مزین است. اداره میراث فرهنگی ری مدت‌هاست که عنوان می‌‎کند در حال انجام مقدمات برای خارج کردن باقی مانده سنگ نگاره از محوطه کارخانه است تا بازدید آن برای عموم امکانپذیر شود.

[caption id="attachment_28590" align="aligncenter" width="533"] سنگ نگاره شکار شیر فتحلیشاه[/caption]

 

کاخ گلستان | تهران

تاریخچه کاخ گلستان به دوره شاه عباس صفوی می‌رسد اما این کاخ که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفته در دوره قاجار اهمیت خاصی پیدا کرد چراکه آقا محمدخان در این کاخ تاجگذاری کرد و فتحعلی خان نیز سبب گستردگی این کاخ شد.

کاخ زیبای گلستان به سبب آینه کاری‌ها، نقاشی‌ها و معماری زیبای آن و آثار هنری و تاریخی نفیسی که دارد بسیار مورد توجه گردشگران سراسر دنیا است و سالانه ده‌ها هزار نفر برای بازدید از کاخ گلستان از سراسر دنیا به ایران می‌آیند.

کاخ گلستان در خیابان پانزده خرداد میدان ارگ واقع شده است.

[caption id="attachment_28591" align="aligncenter" width="1000"] کاخ گلستان | فتحلیشاه در این کاخ تاجگذاری کرد[/caption]

 

میدان مشق | تهران

میدان مشق واقع در میان دو خیابان امام خمینی و خیابان سی تیر در دوره فتحعلی شاه برای تمرین نظامی ساخته شد و در طول زمان در اطراف این میدان بناهای تاریخی زیادی جای گرفت که می‌توان به مهمترین آنها یعنی بناهای سردر باغ ملی، موزه پست و تلگراف (اداره پست)، موزه ملی ایران، کاخ شهربانی (ساختمان شماره‌ ۹ وزارت امور خارجه)، موزه عبرت (بازداشتگاه کمیته‌ مشترک ضد خرابکاری ساواک شهربانی یا بازداشتگاه توحید)، موزه سکه بانک سپه، مجموعه قزاقخانه (دانشگاه هنر)، ساختمان شماره ۳ وزارت امور خارجه (ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس پیشین)، باشگاه افسران (ساختمان شماره‌ ۷ وزارت امور خارجه)، کتابخانه و موزه ملی ملک اشاره کرد.

[caption id="attachment_28592" align="aligncenter" width="800"] میدان مشق در زمان فتحعلیشاه ایجاد شد[/caption]

 

باغ نگارستان | تهران

این باغ زیبا با دو عمارت تاریخی و نقاشی‌های ارزشمند و زیبا به دستور فتحعلی شاه در سال 1222 هجری قمری تأسیس شد. فتحعلی‌شاه‌ به‌ باغ‌ نگارستان علاقه‌ زیاد‌‌ی‌ داشت و تابستان‌ها د‌‌ر همین‌ باغ‌ اقامت‌ می‌کرد. فتحعلی‌شاه‌ در زمان عزم سفر‌ برای تعیین ساعت سعد حرکت به‌ باغ‌ نگارستان‌ می‌رفت‌ و روحانیون‌ نیز به‌ باغ‌ نگارستان‌ می‌رفتند‌‌ و برای‌ سلامت‌ شاه‌ د‌‌عا می‌کرد‌‌ند‌‌ و شاهزاد‌‌گان‌ و رجال‌ هد‌‌ایایی‌ تقد‌‌یم‌ می‌کرد‌‌ند‌‌. این باغ همچنین حمام و سرسره مرمر معروفی داشت که زنان حرم‌سرا از روی آن سُر می‌خوردند و به آغوش فتح علی شاه می‌آمدند. جشن ولیعهدی محمد میرزا پسر عباس میرزا نیز در همین باغ برگزار شد.

این باغ از آنجا به نگارستان معروف است که نگاره‌های زیبایی را در خود جای داده‌ است،  اثر استادانی چون عبدالله خان نقاش باشي، ميرزاجاني نقاش، ميرزا بابا نقاش باشي و مهرعلي آقا نقاش بر دیوارهای عمارت‌های این باغ و همچنین نمایشگاه‌های دائمی از آثار کمال الملک، منیر فرمانفرمائیان، علی اسفرنجانی و ... وجود دارد.

باغ نگارستان در میدان بهارستان، خیابان دانشسرا، خیابان شریعتمدار رفیع قرار دارد.

[caption id="attachment_28593" align="aligncenter" width="1024"] باغ نگارستان[/caption]

 

آثار موزه جواهرات ملی | تهران

این موزه متعلق به بانک مرکزی در میدان امام خمینی، خيابان فردوسی، نرسیده به چهارراه استانبول،  آثار زیبایی را در خود جای داده که برخی از آنها متعلق به فتحعلی شاه بوده‌ است. از جمله این آثار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

تاج فتحعلی شاه

این تاج معروف به تاج کيانی، آراسته به الماس، زمرد، ياقوت و مرواريد است. اين تاج در زمان فتحعلی شاه ساخته شد و مورد استفاده سلاطين قاجاريه قرار گرفت. تاج کیانی اولين تاجی است که پس از دوران شاهنشاهی ساسانی به اين صورت ساخته شده است.

 

[caption id="attachment_28596" align="aligncenter" width="700"] تاج کیانی به دستور فتحعلیشاه ساخته شد[/caption]

 

تخت طاووس

به فرمان فتحعلی شاه در سال 1216 هجری قمری، تختی عظيم و مجلل با جواهر و طلای موجود در خزانه ساخته شد و به مناسبت نقش خورشيد مرصعی که در صدر تخت تعبيه شد آن را با نام تخت خورشيد می‌خواندند تا آنکه طاووس خانم ملقب به تاج الدوله، سوگلی فتحعلی شاه می‌شود. از همان زمان، این تخت رابا نام تخت طاووس خواندند که با  «تخت طاووس» هند تفاوت دارد.

[caption id="attachment_28597" align="aligncenter" width="480"] تخت طاووس که نامش را از طاووس خانم سوگلی فتحعلیشاه گرفته است[/caption]

 

شمشیر فتحعلی‌شاه

این شمشیر که قدمت آن به دوران پادشاهی فتحعلی شاه می‌رسد، بسیار مورد توجه شاه قاجار بوده به طوری که در بسیاری از پرتره‌های بجا مانده از او تصویر این شمشیر آورده شده است. همچنین با توجه به وجود خش بر روی دسته شمشیر، مشخص است که از این سلاح استفاده زیادی شده است. از ویژگی‌های منحصر به فرد این شمشیر پره هلالی آن است. فولاد به کار رفته در شمشیر فتحعلی شاه با کیفیت بسیار بالا و روی آن یک کتیبه با نام فتحعلی شاه از جنس طلا به تاریخ ۱۲۱۳ هجری قمری حک شده است. دسته و غلاف این شمشیر سلطنتی با جواهرات و موتیف‌هایی از گل و از جنس زمرد، یاقوت و الماس مرصع شده است. یاقوت سرخ بزرگ بر روی دسته شمشیر نیز حدود ۴۰ قیراط است و بر روی غلاف دو یاقوت۲۰ و ۲۵ قیراطی دیگر هم بکار رفته شده است.

[caption id="attachment_28598" align="aligncenter" width="900"] شمشیر مرصع فتحعلیشاه که در موزه جواهرات نگه داری می‌شود[/caption]

 

الماس دریای نور

این الماس برلیان از دو سو تراش خورده و به شکل هرم مثلثی است که قاعدهٔ آن چهار سانتی‌متر درازا و سه سانتی‌متر پهنا دارد و دو سوی دیگر حدود دو سانتی‌متر است‌. این الماس متعلق به نادر شاه بوده و بعدها به دست آقا محمدخان و دیگر شاهان قاجار می‌رسد، دریای نور از آنجا به فتحعلی شاه مربوط می‌شود که  همهٔ سطوح آن صاف و یک نواخت است به جز یک سمت آن که فتحعلی شاه با کندن عبارت «سلطان صاحب‌قران فتح‌علی‌شاه قاجار ۱۲۴۴» از ارزش آن کاسته است‌.

[caption id="attachment_28599" align="aligncenter" width="717"] دریای نور که بر روی آن نام فتحعلیشاه حک شده[/caption]

 

تیمچه اکبریان؛ اولین بانک ایران  | تهران

تیمچه اکبریان بنایی متعلق به دوره قاجار است که در محله عودلاجان تهران قرار دارد. این بنا ابتدا صرافی و زرگری بوده و سپس در دومین سال حکومت فتحلیشاه به اولین بانک ایران تغییر کاربری پیدا می‌کند. تیمچه اکبریان امروز یک دیزی سراست.

 

[caption id="attachment_28600" align="aligncenter" width="1024"] تیمچه اکبریان | اولین بانک ایران[/caption]

 

نقاشی‌های فتحعلیشاه

از فتحعلی شاه نقاشی‌های زیادی به جای مانده که در آنها نقاشان نقش شاه را اغلب با شمشیر مرصع و تاج کیانی به تصویر کشیده‌اند. اغلب این نقاشی‌ها اکنون در موزه‌های مختلف در سراسر دنیا قرار دارد و برخی که متعلق به مجموعه‌های خصوصی است در حراجی سابتیز در سال‌های گذشته حدود 350هزار پوند به فروش رفته است، در ادامه به معرفی برخی از آنها می‌پردازیم تا اگر سفری به این موزه ها داشتید از این نقاشی‌ها نیز دیدن کنید:

صف سلام

در این دیوار نگاره تصویر فتحعلی شاه به همراه بیش از صد نفر از شاهزادگان توسط  «محمدعلی نقاش‌باشی» به تصویر در آمده است. این نقاشی ابتدا بر دیوار عمارتی در مجاورت حرم حضرت معصومه قرار داشت اما پس از تخریب آن بنا این دیوار نگاره اکنون در باغ نگارستان جای گرفته است.

[caption id="attachment_28602" align="aligncenter" width="1024"] دیوار نگاره صف سلام[/caption]

نقاشی‌های مهرعلی، میرزا بابا و عبدالله خان

مهر علی نقاش بزرگ دوره قاجار  بیش از دیگر نقاشان از فتحعلیشاه نقاشی دارد. برخی نقاشی‌های مهرعلی از فتحعلیشاه در موزه‌های بروکلین نیویورک، ارمیتاژ روسیه، کاخ ورسای در فرانسه، تالار یادبود ویکتوریا در کلکته، کاخ گلستان و مجموعه تاریخی سعدآباد قرار دارد.

[caption id="attachment_28603" align="aligncenter" width="506"] تصویری از فتحلیشاه به هنر مهرعلی نقاش که در موزه ارمیتاژ روسیه نگه داری می شود[/caption]

 

کاخ سلیمانیه | کرج

این کاخ به دستور فتحلیشاه در منطقه‌ای خوش آب و هوا در کرج توسط معمار برجسته «صدر اصفهانی» ساخته شد و از آنجا که همزمان با تولد سی و چهارمین پسرش سلیمان میرزا بود نام کاخ را سلیمانیه گذاشت. این کاخ معماری زیبایی دارد و از اولین بناهایی بوده که بر روی پایه ساخته می‌شود. علاوه بر تزئینات داخلی زیبا چند پرده نقاشی تاریخی نیز در این کاخ قرار دارد.

این کاخ در خیابان شهید کیانپور کرج قرار دارد.

[caption id="attachment_28604" align="alignnone" width="1024"] کاخ سلیمانیه در کرج | این کاخ به افتخار تولد سی و چهارمین پسر فتحلیشاه ، سلیمان میرزا، نامگذاری شده‌است[/caption]

سرانجام ؛ حرم حضرت معصومه | قم

سرانجام فتحعلی شاه در 28 اسفند ۱۲۱۳  خورشیدی در سفری که به اصفهان داشت در گذشت و او را در حرم حضرت معمصومه به خاک سپردند.  قبر فتحعلیشاه در صحن عتیق حرم است و در جایی که اکنون دفتر خدمات زائران است، قرار دارد. کتیبه‌ای سنگی نیز در مجاورت آن به چشم می‌خورد که بازدید از آن برای عموم امکانپذیر است. سنگ قبر فتحلیشاه در موزه آستان مقدس حرم معصومه نگه‌داری می‌شود.