چمدان - میدان نقش جهان به بناهای اطرافش می‌نازد، آن گنبدها و ستون‌های عمارت و مساجد است که دل هر رهگذری می‌برد و خیلی‌ها را عاشق این میدان کرده است. میان آن همه زیبایی، یک گنبد، یک بنا، دلرباتر از بقیه حاضر است. همان بنایی که آرتور پوپ ایران‌شناس معتقد بود که ساختش آنقدر بی‌عیب است که به سختی می‌توان پذیرفت کار بشر باشد. شیخ لطف الله، این بنای بی‌نظیر میدان نقش جهان حالا انگشت‌نمای رهگذران میدان نقش جهان شده است. گنبدی که بی نقص و بی عیب بود و هنر سازندگانش در ۴۰۰ سال پیش کار فرابشری تعبیر شده حالا انگار عیبی پیدا کرده باشد. این روزها روبروی گنبد شیخ لطف‌الله بسیارند کسانی که می‌ایستند، با انگشت گنبد را نشانه می‌روند و خبری غم‌انگیز و عجیب را به یکدیگر می‌دهند: «گنبد شیخ لطف‌الله دو رنگ شده است.»
داربست‌ها مدتی بود که بخشی از گنبد شیخ لطف الله را محصور کرده بودند. کمتر کسی خبر داشت که پشت داربست‌هایی که مهمانان همیشگی بناهای میدان نقش جهانند، چه خبر است. این بی‌خبری پس از جمع شدن حصارهای دور گنبد تبدیل به شوک شد. عکس‌ها و متن‌ها پشت هم خبر از اتفاق عجیبی می‌دادند تا جایی که صدای پیشکسوت‌های میراث فرهنگی را هم در آورد و مهدی حجت، بنیانگذار سازمان میراث فرهنگی با اعلام اینکه «گنبد شیخ لطف‌الله را خراب کردند.» تیغ تند انتقاد را بر اقدامات اخیر وزارت میراث فرهنگی کشید.
مدیران میراث فرهنگی میدان نقش جهان از شنیدن تعبیر دو رنگ شدن گنبد ناراحت‌اند. با آنکه گنبد از دور دو رنگ دیده می‌شود آنها معتقدند که نباید این موضوع را به دو رنگ شدن این گنبد تفسیر کرد و این اتفاق تنها فرق بخش مرمت شده و بخش مرمت نشده گنبد مسجد شیخ لطف الله است. حالا بحث‌های داغی در اطراف گنبد شیخ لطف‌الله، دفتر پایگاه میدان نقش جهان و رسانه‌ها در جریان است. همه به دنبال یک پاسخ هستند که مرمت گنبد شیخ لطف‌الله درد است یا درمان.
مرمت از کجا شروع شد؟
ساق گنبد (گریو) شیخ لطف الله در فروردین سال ۹۷ دچار ریزش شده بود. می‌گویند که یخ بر شدن باعث ریزش کاشی‌ها شده بود و اولین قدم مرمتی برای ساق گنبد برداشته شده است. مدیر پایگاه میراث جهانی میدان نقش جهان زمان مرمت ساق گنبد از استادکاران خواسته که داربست را بلندتر ببندند تا وضعیت گنبد هم بررسی شود. وقتی داربست‌ها گنبد را بالا رفتند، وضعیت کاشی‌ها وخیم گزارش شد، بندها و ملات گنبد از بین رفته بود و کاشی‌ها از بستر خود جدا شده بودند. مدیر پایگاه می‌گوید که کاشی‌ها به راحتی با دست قابل برداشته شدن بودند و گهگداری نیز یک کاشی از گنبد جدا می‌شد و بر زمین می‌ریخت. این بررسی وضعیت تزیینات و کاشی‌های گنبد را نابسامان و بحرانی گزارش کرد و مرمت گنبد در دستور کار قرار گرفت.
مرمت گنبد شیخ لطف الله از همان ابتدای پیدا کردن پیمانکار با حاشیه همراه بوده است، مناقصه مرمت این گنبد دو بار با وجود برنده شدن یک پیمانکار لغو شد تا این قرارداد مرمتی با ترک تشریفات بسته شود. ناصر طاهری، معاون میراث فرهنگی استان اصفهان درباره حواشی این اتفاق می‌گوید: «آقای حجت گفتند که دنبال نازل‌ترین قیمت هستند اما ما باید کار را در اندازه و شان خود ببینیم، چه از نظر حفاظت و چه از نظر استاد کار. به دلیل استفاده از سامانه مناقصه محدودیت‌هایی داریم اما سعی کردیم که مدیریت کنیم تا هر کسی روی پروژه نیاید. ما صرفه و صلاح دولت را در نظر می‌گیریم اما نه در بنایی مانند مسجد شیخ لطف‌الله که ارزش جهانی دارد. برای جراحی ساده کلی تحقیق می‌شود و برای مردم مهم است نزد کدام پزشک می‌رود، بدون آنکه به مبلغ کمتر و بیشتر آن فکر کنند. ما باید برای اثر جهانی پاسخگو باشیم که چه کسی روی آن کار می‌کند و به همین دلیل ترک تشریفات کردیم. استانداری و مقامات استان نیز با این ترک تشریفات موافق بودند و ما شروطی داشتیم که اینطور نبود تا هرکسی برنده مناقصه شد، بتواند کار را اجرا کند.»
معاون میراث فرهنگی استان اصفهان معتقد است که در این پروژه کاملاً مرمتی رفتار و کاملاً با حساسیت‌های اصول مرمت در یک بنای تاریخی با گنبد شیخ لطف الله برخورد شده است. با این حال درباره علت این مرمت و انتقادات می‌گوید: « هر اثر تاریخی به ویژه گنبدی مانند شیخ لطف االله تزیینات و دورنمایی دارد. از دور وضعیت خوبی دارد اما باید قبل از اینکه اتفاقی برای آن بیافتد وارد مرمت می‌شدیم. نباید منتظر ریختن گنبد باشیم و بعد مرمت را شروع کنیم. این پروژه با برنامه و علمی پیش رفت و چون اعتقاد داشتیم کار خوبی داره انجام می‌شود، نگران انتقادات نبودیم.»
در مرمت گنبد چه گذشت؟
مرمتکاران و مدیران وقتی با داربست به روی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله رفتند، وضعیت کاشی‌ها را نامناسب دیدند. آنها به این نتیجه رسیدند که اگر تاکنون کاشی‌های شیخ لطف الله ریزش نکرده به دلیل نبود برف سنگین در سال‌ها گذشته و همچنین ریشه دار بودن کاشی‌ها بوده است. تصاویری که از این وضعیت ثبت شده نشان می‌دهد که بندکشی بین کاشی از بین رفته و کاشی‌ها نیز وضعیت مناسبی نداشتند.
فریبا خطابخش مدیر پایگاه میراث فرهنگی میدان نقش جهان درباره شروع مرمت گنبد می‌گوید: «ابتدا اسکن لیزر کاملی از گنبد انجام شد تا بخش بندی گنبد و خود گنبد مشخص شود. بررسی روی گنبد نشان می‌داد که نه بندی وجود دارد و زیر سازی و ما باید هر روز گنبد را بررسی کنیم و کاشی‌هایی که می‌ریخت را جمع‌آوری می‌کردیم. درزها به طور کامل باز بود و هیچ آبی از روی گنبد پایین نمی‌آمد و به خورد کاشی‌ها می‌رفت و در زمان بارندگی کاملا خیس بود و چند روز خیس می‌ماند. این رطوبت چند روزی باقی می‌ماند. اما ما نمی‌دانستیم وضعیت کاشی‌ها وضع فاجعه‌وار است. تصمیم گرفته شد تا بخشی از کار برداشته شود و بعد از آن متوجه از بین رفتن زیرسازی شدیم.»
او درباره پیشینه مرمتی گنبد می‌گوید: «حدس می‌زنیم یکی از بخش‌های گنبد در قبل برداشته و روی آن کار مرمتی انجام شده بود اما بخش‌های دیگر به صورت موضعی کار شده بود. گنبد در سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۶ مرمت شده است. مصالحی که برای زیرسازی گنبد استفاده شده، نخاله و کاشی‌های اضافه بوده که باعث تخریب مصالح زیرین شده بود. ترک‌ها (بخش) قالب گیری شد. مهمترین قسمت مرمتی ما نیز همین قالب گیری بود. این قالب باید هم اندازه می‌بود و فرم گنبد را حفظ می‌کرد. درآوردن چنین قالبی کار آسانی نبود. از روی گنبد طرح برداری شد و طرح‌ها رو قالب پیاده‌سازی شد.»
خطابخش درباره وضعیت کاشی‌ها و زیرسازی گنبد می‌گوید: «تمام کاشی به طور بخش بخش شماره گذاری و پایین آورده شد. شستشو، پاکسازی و اسیدزدایی روی تک تک کاشی‌ها انجام شد. بعد یک به یک کاشی‌ها روی قالب نصب شد. ۹۵ درصد کاشی‌ها، کاشی‌های اصل خود گنبد بود. کاشی‌های که تعویض شده، کاشی‌هایی بود که دیگر قابل استفاده نبود. ما حتی از کاشی‌ها نخاله شده پشت گنبد نیز استفاده کردیم. کاشی‌های که ساخته شد نیز به صورت خاص برای گنبد سفارش و ساخته شده بود. مشکل ما زیرسازی گنبد بود، کاشی‌های ما مشکلی آنچنانی نداشت. باید سونداژ می‌کردیم تا ببینیم زیر گنبد چه خبر است. برای همین است که نمی‌توان طرح مرمت قطعی بست، ممکن است وقتی بخشی رو باز می‌کنیم، طرح مرمت به طور کامل تغییر کند. طراحی و اجرای مرمت باید همزمان پیش برود.»
خطابخش روی عکس‌های بخش از زیر گنبد را نشان می‌دهد و که بخشی از گنبد با مشکل کمتری است و فقط بخش بالایی آن برداشته شده است: «سه رج پکُفته کاری شد، سازو کشی انجام شد و نهایتاً زیرسازی گنبد آماده شد. به دلیل اینکه بردن قالب با آن وسعت در بالا امکان‌پذیر نیست، با استفاده از نوارهایی به‌صورت گِل پارچه بری می‌کنند و تقسیم‌بندی‌ها روی قالب گنبد انجام شد و دوغاب گچ روی کاشی‌ها زده شد و با استفاده از همین گل‌ها پارچه بری انجام و روی گنبد نصب شد. تمام پارچه‌های کاشی‌های معرق روی گنبد چیده شد و یک دوغاب کامل گچی روی کار داده می‌شود. کاشی‌ها هم با آب و الکل پاکسازی و اسیدزدایی شدند.»
او با دست روی تصویر قسمت حاشیه بر انگیزی که رنگ متفاوتی دارد را نشان می‌دهد: «این قسمت کار شده است. بند گچی دارد، کاشی‌های آن به طور کامل پاکسازی و مرتب شده است و اگر خطی دیده می‌شود که براساس آن گفته می‌شود ترک (بخشی از) گنبد کوچک شده، کوتاه شده یا بلند شده به این دلیل است کاشی‌های اطراف ریخته و جمع آوری شده. است. وقتی ترک بعدی را مرمت کنیم این لبه‌ها با هم فیکس خواهد شد و دیگر خطی دیده نمی‌شود. اندازه ترک هیچ تغییری نکرده و اگر خط وجود دارد برای ترک‌های کناری است که هنوز کار مرمت روی آن انجام نشده است.»
مدیر پایگاه میدان نقش جهان درباره نظارت روی این مرمت می‌گوید: «در خصوص انتخاب پیمانکار پروژه‌های ثبت جهانی حتماً باید ما با مدیریت پایگاه ثبت جهانی هماهنگ باشیم و درباره گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هم این همکاری وجود داشت.معاون میراث فرهنگی کشور هم حتماً باید در جریان پروژه باشند و ما گزارش کامل را قبل از شروع، ارائه می‌دهیم و عملیات این پروژه مورد تائید بوده است.»
استادکار و پیمانکار چه کردند؟
رحمت‌الله رضایت، استادکار پیشکسوت که روی گنبد شیخ لطف‌الله کار می‌کند، با نشان دادن تصویری از زیر سازی گنبد می‌گوید: «اینجا جاده نیست‌ها! این نخاله‌ها روی گنبد شیخ لطف‌الله بوده است.» بعد عکس دیگری را پس از جمع کردن زیر سازی نشان می‌دهد: «این آجرهای قشنگ، اصل گنبد است. احتمالا چند سالی نمای گنبد شیخ لطف الله آجری بوده و بعد روی آن کاشی کاری شده است. ما لای بندها را خالی کرده و گچ می‌مالیم، کف‌مال می‌کنیم تا بعد از شستن طبله نکند، پوسته نکند و اکنون گنبد ذره‌ای بار سنگین ندارد.»
مهدی رضایت، پسر استاد رضایت که پروژه را او قبول کرده درباره مرمت گنبد می‌گوید: «گنبد شامل دو بخش سازه‌ای و تزئینات است و خوشبختانه بهترین و قوی‌ترین بخش سازه‌ای را دارد. وقتی ما نخاله‌ها و ترک را برداشتیم دیدیم یک گنبد آجری کاملاً سالم و بدون ترکی باقی است و با توجه به اینکه بستر اصلی بندکشی شده بود به‌احتمال‌زیاد چندین سال این گنبد با نمای آجری دیده می‌شده است و خود بستر گنبد مشکل سازه‌ای نداشت. اینکه ما می‌گوییم بناها باید سبک‌سازی شوند یعنی چه بناهایی و کجا و چرا می‌گوییم سبک‌سازی؟ پاسخ این است که نیروی زلزله وابسته به وزن است. گنبد شیخ لطف‌الله ۴۰۰ سال با این وضع بوده و ما اگر باربرداری یعنی سبک‌سازی می‌کردیم تنش‌ها از قسمت‌هایی برداشته و به قسمت‌هایی افزوده می‌شد و تعادل وزنی بنا از بین می‌رفت. تنها کاری که ما کردیم این بود که نخاله‌ها را جمع‌آوری و آمارگیری می‌کردیم و حتی مصالح ورودی به کارگاه هم آمارگیری می‌شد تا وزن گنبد تغییری نکند چراکه بنا ثابت است و روی پا ایستاده و باید حفظ شود و ما نه این وزن را کم کردیم نه زیاد و اصلاً دلیلی نداشت که این بنا سبک‌سازی شود چراکه در تعادل کامل است، اگرچه فرورفتن سطح آب‌های زیرزمینی موجب شده که این بنا کاملاً یکنواخت نشست داشته باشد اما گنبد ترک جانبی نداشته و نشست همگن و یکنواخت دارد و دلیلی ندارد که ما این تعادل را از بین ببریم.
منتظر باران باشید!
مهمترین سوال این است که چرا رنگ قسمت مرمت شده با قسمت‌های دیگر گنبد فرق می‌کند. پاسخ این سوال را مسئولان میراث فرهنگی اصفهان به چند شکل داده‌اند، از اینکه به دلیل بندکشی‌هاست، تا خطای دید است یا اینکه گنبد کثیف است. مهدی رضایت که مسئول مرمت است درباره رفع این اختلاف رنگ وعده باران می‌دهد: «این اختلاف رنگ با باران پاک می‌شود. وقتی داریم نمای آجری بند می‌کشیم یا حتی وقتی در کاشی‌ها و سرامیک‌های نو در سرویس‌های بهداشتی بندکشی می‌کنند با ذرات نانو طرف هستیم و این ذرات به کل بدنه پخش می‌شود. در مورد ترک گنبد این مسجد نیز کل ترک دوغاب داده‌شده و ما باید این کار را می‌کردیم تا از نفوذ آب جلوگیری شود اما به‌مرورزمان با سه چهار دفعه باران این ذرات که روی کاشی‌هاست شسته می‌شود و براقی رنگ‌ها پیدا می‌شود چراکه ما چیزی را عوض نکرده‌ایم و کاشی از هرجایی برداشته‌شده در جای خودش گذاشته‌شده است؛ یعنی حتی اگر بین دو کاشی فاصله بوده الان هم هست.»
رضایت درباره شستن گنبد نیز می‌گوید: «این دوغاب را نمی‌توانیم بشوییم چون پشت آن هم دوغاب گچ ریختیم و خیس است. گچ باید ۲۸ روز طول بکشد تا به مقاومت اصلی خود برسد یعنی اگر من آن را به گچ کشته تبدیل کنم دوباره به کار زخم می‌دهم.الان این ترک گنبد هم ترک تمیز شده است.مصالح یا جای کاشی‌ها عوض نشده که دو رنگ شده باشد و تمیزکاری آن هم به‌صورت کاملاً علمی با آب و الکل و اسیدزدایی بوده است.»
مدیران میراث معتقدند که رنگی سال‌ها از گنبد شیخ لطف‌الله دیده شده، رنگ اصلی نیست و حاصل آلودگی و فرسایش ها بوده است و گنبد با اتمام مرمت یک رنگ می‌شود.
کوتاهی از ما بود
شفاف‌سازی مدیران میراث فرهنگی اصفهان درباره وضعیت مرمت گنبد شیخ لطف الله دیر بود. زمانی که دیگر عکس‌های دو رنگ شدن گنبد در همه جا منتشر شده بود.موضوع به قدری داغ شد که برخی مرمت آن را با لایه کردن توپ پلاستیکی مقایسه کردند، اتفاقی مدیر پایگاه میراث اصفهان را عصبانی کرده و می‌گوید کاش کسی بر دهان آن فرد که چنین مقایسه‌ای کرده می‌زد. حالا که حساسیت بالا رفته و همه در میان نقش جهان گنبد شیخ لطف الله را با انگشت نشان می‌دهند، میراث اصفهان در حال شفاف سازی وضعیت گنبد است. مدیر پایگاه میدان نقش جهان حالا معتقد است که درباره روشن ساختن افکار عمومی درباره مرمت اصولی گنبد کوتاهی کرده است.
مدیران میراث فرهنگی وعده می‌دهند که بزودی بخش دیگری از گنبد مسجد شیخ لطف الله باز و مرمت خواهد شد. با این وجود حواشی مرمت ترک قبلی هنوز وجود دارد. مدیران مدعی‌اند که نظرات کارشناسان و انتقادات آن را در نظر گرفته‌اند و توضیحاتشان تا حدودی قانع کننده بوده است. با این حال هنوز زمزمه‌هایی وجود دارد که شاید این همه ماجرا نباشد. درست یا غلط مرمتکاران هم مانند پزشکان هستند. هم‌صنفی‌هایی که به تشخیص‌ها و درمان‌های هم صنفان خود اعتقادی ندارند. واقعیت این است که کمتر می‌توان دید که مرمتکاران و کارشناسان روی یک مرمت اجماع کامل نظری داشته باشند، در این بین موضوع رقابت نیز مطرح است. از سوی دیگر کار مرمتی مانند مرمت شیخ لطف الله به شدت پیچیده و تخصصی است. هنوز جای دارد که پیش از پایین آورده شدن ترک بعدی گنبد، درهای پشت بام مسجد شیخ لطف الله به روی منتقدان و کارشناسان مستقل باز شود تا درصد خطا در ادامه راه مرمت این گنبد باز هم کاهش یافته شود که اگر حتی اجماعی روی این مرمت شکل نگرفت، همه حداقل از جزییات آن اگاه باشند.
می‌گویند مرمت هر ترک گنبد شیخ لطف‌الله هشت ماه زمان می‌برد. حالا یک ترک از هشت ترک آن مرمت شده و حدود دو سال زمان می‌برد که گنبد به شکوه خود بازگردد و باز هم از کسانی که پای در میدان نقش جهان می‌گذارند، دلبری کند.
نظر شما