چمدان: ۸۰ آیین سنتی عزاداری محرم در استان اصفهان ثبت ملی شده و آیین مذهبی قالی‌شویان در مشهد اردهال نیز در فهرست میراث ناملموس بشری به ثبت جهانی رسیده است.

آیین‌های زارخاک روستای قورتان در شرق اصفهان، سوزاندن خیمه‌های خاندان امام حسین (ع) در شهر نوش‌آباد شهرستان آران وبیدگل، تعزیه خوانی در خمینی‌شهر، نجف‌آباد و روستای قودجان نطنز، نخل گردانی و جغجغه زنی روستای ابیانه، سوگواری ششمین روز شهادت امام حسین (ع) در شهر نیاسر و آیین تشرف به مسلک سقائی در کاشان از جمله آیین‌های سنتی محرم است.

«زارخاک» مراسم عزاداری روستای «قورتان» است. «کورتون» یا «قورتان» به معنای «اسلحه خانه» روستایی از توابع شهرستان ورزنه در استان اصفهان است. رودخانه زاینده‌رود نیز با گذشتن از کنار این روستا در۴۰ کیلومتر پایین‌تر به باتلاق گاوخونی ختم می‌شود.

قدمت قلعه این روستا به دوره ساسانیان برمی‌گردد. ارگ یا قلعه قورتان را شاید بتوان جزء معدود قلعه‌های خشتی و گلی در دنیا دانست که هنوز هم در آن سکونت وجود دارد. این ارگ تاریخی از چندین مجموعه بنا تشکیل شده و به ثبت ملی هم رسیده است.

مردمان این روستا علاوه بر فارسی به لهجه یا زبانی محلی سخن می‌گویند که به باور زبان شناسان در فارسی قدیم و پهلوی ریشه دارد و با زبان تاتی اشتراکات بسیار زیادی دارد.

سادات و بزرگان قورتان از حدود ۱۲۰ تا ۱۳۰ سال قبل شیوه متفاوتی برای عزاداری بنا نهادند. اهالی روستا در این شیوه سنتی عزاداری به نام «زارخاک» به دو دسته تقسیم می‌شوند. یک دسته سادات و دسته دیگر عموم مردم. کودکان نیز در این مراسم شرکت می‌کنند. سادات شال سبز به گردن می‌آویزند و عوام هم از رنگ‌های دیگر استفاده می‌کنند و در هنگام شروع عزاداری شال‌ها را می‌گردانند که اصطلاحاً به آن شال‌گردانی گفته می‌شود.

زمان برگزاری مراسم «زارخاک» تقریبا نزدیک غروب آفتاب است و در آن، دسته سادات در جلوی دسته سایر مردم (دسته عام) حرکت می‌کند و زار را شروع می‌کنند. این برنامه هر روز از ابتدای محرم تا روز تاسوعا دو ساعت قبل از تاریکی هوا تا بعد از اذان مغرب برگزار می‌شود. البته «زار» اصلی در روز تاسوعا برگزار می‌شود.

آیین سنتی عزاداری «زارخاک» شامل دو قسمت است. ابتدا «زار کوچک» برگزار می‌شود و پس از آن «زار خاک» انجام می‌گیرد. پس از شروع مراسم که با ذکر «امام محمد است و علی، لعن بر قاتلان امام حسین» توسط دسته سادات و ذکر «رحمت خدا بر موالیان امام حسین» توسط دسته عموم مردم شروع می‌شود دسته سادات ذکر اول را می‌گوید که عبارت است از «بهر حسین در کربلا، امشب ملامت می‌شود / این شام را صحبش مباد، فردا قیامت می شود.»  پس از اتمام این ذکر، در حین اینکه نخل به حرکت درمی‌آید مردم بر سر و سینه زده و یا حسین و شاه حسین گویان به سوگواری می‌پردازند. دسته عام‌ها نیز آن را دوباره جواب می‌دهد.

دسته سادات ذکر بعدی را که می‌خواهد شروع کند به دسته زار خاک علامت می‌دهد تا آنها به خاک بیفتند و سپس دسته سادات ذکر بعدی را می‌گوید و بعد از آن یا حسین، شاه حسین سر می‌دهند تا ذکر دسته زار خاک تمام شود و هنگامی که دسته زار خاک بلند شدند دسته سادات ذکرهای بعدی خودش را می‌گوید. هنگامی که دسته زار خاک به خاک می‌افتند سجده می‌کنند و بعد از آن به حالت تشهد نشسته و با زدن بر روی پاهای خود ذکر اول دسته سادات را می‌گویند یعنی «بهر حسین در کربلا، امشب ملامت می‌شود / این شام را صحبش مباد، فردا قیامت می شود.»

ذکر دسته زار خاک در طول مراسم ثابت است اما ذکر دسته سادات متغیر است و در هر منزل عوض می‌شود. دسته سادات که به درب حسینیه رسید طبق زارهای معمول فردهای کوچک دیگری را با لحنی متفاوت بیان می‌کند و دسته عام‌ها نیز فرد اول آن را در جواب دسته سادات می‌گویند.

دسته سادات در داخل حسینیه پس از آمدن دسته عام‌ها (عموم مردم) در حسینیه به صورت دایره‌وار در قسمتی از حسینیه می‌گردند و ذکرهای را می‌خوانند: «ای در مدینه مصطفی گوید حسین / ای در نجف شیر خدا گوید حسین / ای در سما عرش عُلا گوید حسین / ای مادرش خیرالنساء گوید حسین» که در جواب هر بند آنها، دسته سایر مردم (دسته عام) ذکر «ای می‌کند یاران وداع امشب حسین» را می‌گویند ...

گردشگران برای رفتن به این روستا باید نایین را به سمت کوهپایه بروند و از آنجا به سمت قهی و سپس روانه قورتان شوند. فاصله «قهی» و قورتان حدود ۳۰ کیلومتر است. ورزنه هم در فاصله ۱۰ کیلومتری قورتان واقع شده و دارای جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی است که می‌تواند گزینه مناسبی برای گردش در منطقه باشد.

























عکس‌ها: رسول شجاعی - ایرنا