چمدان: علی درویشی، دبیرانجمن دوستداران میراث فرهنگی شوش، در یادداشتی که در اختیار خبرنگار چمدان قرار داد، توضیحاتی را در مورد سکه‌های ایلیمائیدها ارائه کرده‌است، این گزارش را در ادامه بخوانید:

« با وجود اینکه دانشمندان و متخصصان تاریخ و باستان شناسی بر این باور هستند که هَل هَتمتی ها (ایلامی ها) نه تنها هیچگونه سکه ای نداشته  و همچنین این مردمان هیچگونه شباهت و قرابتی با نژاد سامی یا نژادهای دیگر ندارند ، اما با این تفاسیر  شاهد حضور افرادی هستیم که  انگارسعی در نبرد با تاریخ ایران دارند و برخلاف شواهد موجود اظهارنظر می‌کنند. باری .....

یکی از مراحل انقلاب فناوری بشر استفاده از فلزات است و یکی از مهمترین بحث های باستان شناسی ایران در دوران تاریخی پس از عصر آهن بررسی دستاوردهای هنری و تکنیکی صنایع فلزی است . علم سکه شناسی نقش مهمی در پیشبرد تحقیقات باستان شناسی به ویژه در دوران پیش از اسلام داشته است . زمانی که منابع تاریخی و مدارک باستان شناسی به سکوت می گرایند با استفاده از چند سکه می توان بخش مهمی از خلاء موجود در مطالعات علمی را پر کرد .

چنانکه سکه شناسان اشاره می کنند ‌، سیستم  پولی دوران اشکانی به تقلید از سلوکیان مبتنی بر نظام آتیک بود . در این نظام اساس وزنی سکه ها  دِرهَم های چهار گرمی بود ، هرچند سکه های دو دِرهَمی نیز ضرب می شد . هر دِرهَم با یک سیستم تقسیم ، به شش اُبُول تقسیم می شد . این مبنا برای سکه های نقره بود ، و هر اُبُول نیز قابل تقسیم به هشت سکه مِسی بود .

در معاملات این دوران ( اشکانیان ) از سکه های طلایی استفاده نمی شد و به جز چند سکه استثنایی از « سیناتروک ،‌ مهرداد سوم و وَنَن اول » تا کنون هیچ نمونه دیگری از جنس طلا از آنان کشف نشده است . دیگر سکه های کشف شده این دوران سکه های نقره ای ، مسی و مفرغی هستند که سکه های مسی و مفرغی برای معاملات و داد و ستدهای محلی در داخل شهرها به کار می رفتند .

سکه های اولیه ی اشکانی تصویر نیم رخ راست با سر و صورتی بدون ریش را روی سکه نشان می دهد که باشُلُقی برآن است و در پشت آن تیراندازی در جامعه صحرانشینان برچهار پایه‌ای نشسته و کمانی در دست دارد . نوشته روی این سکه ها به خط و زبان یونانی است .

شاهان اشکانی تا مدتها نام خود را روی سکه ها یونانی می نوشتند . کلمه فیلوهلن ( دوستدار یونانی ) روی بیشتر سکه های شاهان نخستین اشکانی دیده می شود . از زمان بلاش اول ( ۵۲ زایش مسیح ) به جای خط و زبان یونانی از خط و زبان پارتی روی سکه ها استفاده شده است .

پس از سقوط هخامنشیان و دگرگونی ساختار قدرت در شرق نزدیک باستان ، و با مرگ اسکندر مقدونی ، دولت های مستقل و نیمه مستقل اندک قدرتی به دست آوردند و منجر به پیدایش آنها شد . یکی از این حکومت ها محلی ایلیمائید ها هستند که برگرفته از واژه ی ایلام و مرتبط با تمدن ایلام بودند و مردمانی بودند غیر سامی که در روزگار اشکانیان ظهور کردند.

خواستگاه اصلی ایلیمائید ها کوه های شمال شرقی خوزستان و منطقه بختیاری نشین آن بود . از سده ی دوم پیش از زایش مسیح به عنوان یک قدرت سیاسی مطرح شدند که مرکزیت آنها ایذه بود . با افزایش قدرتشان ، قلمرو خود را به سمت دشت خوزستان ( سوزیان یا خوزیان ) گسترش داده و توانستند تا اوایل سده سوم زایش مسیح به حیات خود ادامه دهند .

آگاهی و شناخت نسبی از این قوم براساس بررسی سکه هایی است که از آنها برجا مانده ، و همچنین نوشته های مورخین رومی و نقش برجسته های اندکی که در دل کوه ها و صخره های مناطق بختیاری نشین  کَنده کاری شده اند ؛ و همچنین مجسمه ها و آثار معماری محدودی که در ناحیه ی مسجدسلیمان و حومه ی آن بدست آمده است می تواند راهگشای پژوهشگران باشد .

بر اساس سکه های بدست آمده در منطقه ی ایلیمائید ها و حوزه ی فرمانروایی دودمانی که به کامناسکیرسها مشهور شدند مشخص می‌شود که دو ضرابخانه ، یکی در شوش و دیگری کنار هدیفون ( جراحی ) بیشتر فعال بوده است . ضرب سکه های نقره و برنز توسط شاهان این ناحیه باعث شد تا واژه ی ایلیمائید ، نقش موثری در نظارت و کنترل تجارت دریایی منطقه ایفا کند .

با کاسته شدن از قدرت و نفوذ سلوکیان ، برخی فرمانروایان محلی در ایلیمائید توانستند سکه ضرب کنند . هوکناپسس نخستین شاهکی بود که در سال ۱۶۲ پیش از زایش مسیح سکه ای برنزی ضرب کرد . سکه های وی سبکی به کلی یونانی‌گرا داشتند . سکه های بعدی این دودمان از آن فردی با نام کامناسکیرس است که موفق شد افزون بر سکه های برنزی به ضرب سکه های چهاردرهمی نقره نیز بپردازد . این سکه ها نیز از سرمشق سکه های سلوکی پیروی می کردند .

سکه های ایلیمائید از فلز نقره و برنز ضرب شده و به اوحاد چهار ، یک ، نیم و دانگ و دراخم تقسیم می شوند . عیار نقره ی نخستین سکه های ایلیمائید بسیار بالاست . آرام آرام هرچه به پایان دودمان کامناسکیرس نزدیک می شویم ، عیار سکه های نقره کاهش چشمگیری یافته ، فلز سکه ها بسیار پست می شود . سکه های نقره ی این دوره عیار پایینی داشته اند.

سکه خانه های سلوکی در ایران ، همپای کارکرد خط و سمبلهای یونانی ، نقوشی از خدایان این سرزمین را نیز روی سکه ها رواج دادند . در بیشتر سکه های ایلیمائید به تقلید از سکه های سلوکی تصویر ایزدان یونانی مانند آپلون ، زئوس و آرتمیس نقش شده است . برخی از این تصاویر تا دوره ای از حکومت اشکانیان نیز روی سکه ها وجود داشت .

آرتمیس یکی از ایزدانی است که نیم تنه ی آن بر پشت سکه های ایلیمائید به فراوانی مشاهده می شود . اما بر روی سکه های ایلیمائید ، افزون بر نگاره های ایزدان ، گاه نمادهایی نیز مشاهده می شود که بنظر می رسد آنها هم در ارتباط با همان ایزدان باشند . برای نمونه بر سکه های ضرب شوش نقش سر یک اسب دیده می شود . این نشان ها که از دوران حکومت سلوکیان بر سکه های ایلیمائید نقش بسته بود تا دوران اشکانیان نیز همچنان بکار می رفت . افزون بر دو نماد سر اسب و نقش لنگرگونه ، بر سه درهمی های ایلیمائید ، نقوش دیگری چون عقاب ، هلال ماه ، ستاره و .....وجود دارد که تا کنون برای آنها نیز تفسیرهای متفاوتی ذکر شده است .

بسیاری از نقوش نمادین موجود روی سکه های ایلیمائید ، ریشه در باورهای مذهبی مردمان آن ناحیه دارد که خود می تواند متاثر از موقعیت جغرافیایی سرزمین ایلیمائید باشد . محدود شدن مرزهای جنوبی سرزمین ایلیمائید به کرانه های شاخاب پارس و وجود رودخانه های پرآبی همچون جراحی ، کارون ، کرخه و دز در این ناحیه باعث شده تا در دوره ی سلوکی و اشکانی ، ایزدان ایرانی و یونانی مرتبط با آب ، رودخانه و دریا همچون پوزوئیدون ، آرتمیس و آناهیتا بیشتر در سرزمین ایلیمائی مورد پرستش باشند .

هلال ماه نیز از نمادهای آرتمیس و سلنه در یونان باستان بشمار می رود . تعبیر ملکزاده بیانی نماد لنگر گونه ، اسب ، ماه و ستاره را نمادهایی متعلق به پوزوئیدون ، آرتمیس و آناهیتای ایرانی می دانست که با رودخانه ، دریا و دریانوردی در ارتباط بودند . اسب ، بویژه اسب سپید با میثره  ( مهر ) و اردویسور آناهیتا در ارتباط بود و پهلوانان و شخصیت های اساطیری ایران همیشه اسب به عنوان پیشکش به درگاه این ایزدان تقدیم می کردند . اشکانیان معمولا شاه را برادر خورشید و ماه می خواندند و این نکته بر برخی از سکه های این دوران نقش بسته است . چه بسا این بدان معنا بود که شاه را مهر متجسد می انگاشتند . یعنی معتقد بودند که ایزد مهر در وجود شاهان حلول می کند .

 

منابع:

۱. تاریخ امپراطوری اشکانیان . آندره ورستاندیک

۲. تاریخ اشکانیان . محمد حسن خان اعتماد السلطنه

۳. شاهنشاهی اشکانی . یوزف ولسکی . ترجمه مرتضی ثاقب فر

۴. سکه های ایران از آغاز تا دوران زندیه . علی اکبر سرفراز و فریدون آور زمانی

۵. تاریخ سکه . ملکزاده بیانی

۶. تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان . احسان یارشاطر ترجمه حسن انوشه

۷. تاریخ ایلام . یوسف مجیدزاده»