کارخانه کبریت توکلی در دهه ۴۰

شعار بی‌خطر برای کبریت، شعاری بود که بعدها تبدیل به مثل و به حافظه ادبیات فارسی اضافه شد و آدم‌های بی‌اثر را کبریت بی‌خطر می‌خواندند. اما کبریت توکلی یکی از پر اثرترین کارخانه‌های کشور بوده که پس از صد سال فراز و نشیب همچنان فعال و بخشی از تاریخ فعالیت صنعتی ایران است.
 

کبریت توکلی با سال‌ها خلاقیت در طراحی جعبه‌های متفاوت برای کبریت تبدیل به یکی از اشیای کلکسیونی شده است. مجموعه‌دارهای زیادی در کشور سرگرم جمع‌آوری قوطی کبریت‌ها هستند و بخشی از مجموعه‌ آنها به کبریت توکلی اختصاص دارد. تصاویر ثبت شده روی کبریت توکلی به نوعی تاریخ نگاری نیز محسوب می‌شود و بسیاری از اتفاقات و یادمان‌های تاریخی و فرهنگی روی آن جعبه‌ها نقش بسته است.
 

مجموعه فرهنگی کبریت توکلی
 

مجموعه یادمان کبریت توکلی با تصویر شاه مخلوع

تقی توکلی پیش از این در مصاحبه‌ای با مجله کارخانه‌دار درباره وضعیت کارخانه کبریت توکلی گفته است: «حاج علی عسگر توکلی کارخانه کبریت‌سازی را تأسیس می‌کند، اما پس از چند سال، بعضی دوستان برای ما مشکلاتی ایجاد کردند و کارخانه مدتی بسته شد. کارخانه ما را در تبریز مهروموم کردند و پدرم در سال ۱۳۱۳ دست مرا گرفت و رفتیم تهران. اما این مردم بودند که نام کبریت توکلی را در آن سال‌ها زنده نگه داشتند. سقف کارخانه را سوراخ کرده بودند و شب‌ها می‌رفتند صدتا دویست‌تا جعبه کبریت درست می‌کردند می‌دادند به بازار که بگویند هنوز کبریت توکلی هست! پدر من آدم اهل ذوقی بود، شعر می‌گفت، مبتکر بود، متفکر بود. درباره کارخانه هم می‌گفت ما این را ساختیم که همه نان بخوردند. بالاخره، سال ۱۳۱۳ به تهران آمدیم و در خیابان ناصرخسرو کوچه خدابنده‌لوها، منزل معتصم‌الملک، دو تا اتاق اجاره کردیم. تا اینکه در سال ۱۳۱۷، در تهران به پدرم می‌گویند که کار کارخانه‌ات درست شد و می‌توانید دوباره آن را راه‌اندازی کنید.»
 

مجموعه تبلیغاتی کبریت توکلی

او درباره ادامه کار این کارخانه نیز گفته است: «در سال ۱۳۳۷ هم‌زمان با درگذشت پدرم، از آمریکا به ایران بازگشتم. البته زمانی هم که برگشتم من را ممنوع‌الخروج کردند. خلاصه آمدم و با متقاعدکردن برادرانم، دست به اصلاح ساختار و نوسازی کارخانه کبریت توکلی و توسعة کارخانة برق توکلی (نخستین کارخانة برق خصوصی ایران) زدیم. برای کارخانه کبریت‌سازی، دستگاه عظیم اتوماتیک را که ترکیبی از تکنولوژی فرانسه، آلمان و آمریکا بود، از آلمان خریداری و نصب کردیم.  کارخانه دایر است اما تولید آن به یک چهارم کاهش یافته است. به هر حال کبریت رفتنی است. به همین علت من ۶ تا کارخانه دیگه در کنار کبریت‌سازی دایر کرده بودم. کبریت ضعیف می‌شود اما از بین نمی‌رود. ولی مسلما دیگر نمی‌تواند ۱۰۰۰ تا کارگر را کار بدهد یا سه میلیون قوطی بسازد. بنابراین من آن سال‌ها پیش‌بینی کرده بودم و ۱۲۷ هزار مترمربع زمین در منطقه صنعتی تخصیص داده بودم به کارخانه‌های جدید.»