۲۰ آذر ۱۳۹۷ - ۱۶:۱۷

تصاویر تاریخی تخت جمشید و چهره‌هایی که در ماندگاری‌اش نقش داشتند | مرمت‌کاری که در تخت جمشید متولد شد

چمدان: «...نبايد فراموش كنيم كه آثار تاريخی مثل بيماران هستند و هيچ معالجه‌ای نيست كه برای همه بيماران قابل استفاده باشد. يك دارو را نمی‌توان برای تمام بيماران مثل هم به كار برد، گرچه همه آنها مبتلا به يك بيماری باشند.» این جملاتی است که جوزپه توچی مدير موسسه‌ ايتاليايی خاورميانه و دور به کار برده است.

مازیار کاظمی مدیر اسبق تخت جمشید که اکنون در استرالیا ساکن است در اندیشکده مرمت اثار و ابنیه ایران به ارائه گزارشی از وضعیت مرمت تخت جمشید پرداخته و در بخش دوم این بررسی‌ها می‌گوید: جوزپه توچی مدير موسسه‌ ايتاليايی خاورميانه و دور (ايزمئو)، تحليلی درست به كار برده بود. اين گروه به سرپرستی جوزپه تيليا و همسرش آن بريت تيليا كه در سال ۱۳۴۳ به وسيله‌ مقامات ايرانی برای جلوگيری از ويرانی تخت جمشيد دعوت شده بودند، كار خود را با دقت و مهارت پيش بردند.

موسسه‌ ایتالیایی ایزمئو در تخت جمشید

گروه تيليا در آغاز با بررسی موشكافانه اقدامات گروه‌های حفاری و سپس با طرح‌برداری و تركيب تكه سنگ‌های زياد كه در سراسر محوطه پراكنده بود با مشخص كردن جای آنها بازسازی‌هايی خود را زير نظر اداره كل باستان‌شناسی روی بناهای موجود را آغاز كردند، ستون‌های افتاده را دوباره برپا کرده، نقوش را در جای خود می‌گذاشتند و پله‌های شكسته را ترميم می‌كردند. توچی، تلاش‌های اين گروه را به گونه‌ای تجديد حيات شبيه می‌دانست.

[caption id="attachment_194623" align="aligncenter" width="800"]

جوزپه تیلیا[/caption]

این موسسه طی ۱۴ سال تقریبا بیشتر کاخ‌های تخت‌جمشید را مرمت کردند. شاید بتوان گفت که برای اولین بار مرمت علمی با سبکی به نام اناستیلوز در تخت‌جمشید به خدمت گرفته شد که نتیجه آن مرمت‌های شگفت‌انگیزی بود که در حال حاضر همچنان بر پا هستند.
مهم‌ترین عناوین مرمتی موسسه ایرمئو به شرح زیر است:
- مرمت کامل پلکان ورودی تخت‌جمشید
- مرمت سردر شرقی دروازه ملل و برپا کردن یکی از ستون‌های این کاخ
- مرمت دروازه نیمه تمام
- احداث کانال دفع رطوبت در پشت پلکان شرقی آپادانا و بر پاکردن بک ستون در ایوان شرقی همین کاخ
- برپایی نیم ستون‌ها در کاخ صد‌ستون و بازسازی دو درگاه این کاخ و شماری از طاقچه‌های سنگی
- مرمت کاخ تچر
- مرمت پلکان غربی کاخ هدیش
- مرمت آرامگاه اردشیر سوم
و ...

[caption id="attachment_194625" align="aligncenter" width="863"]

مرمت درگاه شرقی دروازه ملل[/caption]

[caption id="attachment_194627" align="aligncenter" width="701"]

مرمت یکی از ستون‌های دروازه ملل[/caption]

[caption id="attachment_194628" align="aligncenter" width="1100"]

مرمت دروازه نیمه‌تمام[/caption]

[caption id="" align="alignnone" width="1100"]

ایجاد کانال نا کش در پشت پلکان شرقی کاخ آپادانا[/caption]

[caption id="attachment_194634" align="aligncenter" width="1100"]

مرمت بخشی از جرز ایوان جنوبی کاخ تچر[/caption]

[caption id="attachment_194636" align="aligncenter" width="1100"]

مرمت درگاهی در کاخ هدیش[/caption]

[caption id="attachment_194637" align="aligncenter" width="1100"]

مرمت یکی از سردرها در کاخ تچر[/caption]

[caption id="" align="aligncenter" width="926"]

اتصال قطعات قلمه ستون در کاخ دروازه ملل[/caption]

[caption id="attachment_194639" align="aligncenter" width="610"]

بخشی از جرز ایوان شمالی کاخ صد ستون کهروی سنگ جدید تاریخ مرمت حکاکی شده است[/caption]

[caption id="attachment_194640" align="aligncenter" width="906"]

مرمت‌های پلکان ورودی تخت‌جمشید[/caption]

[caption id="attachment_194641" align="aligncenter" width="923"]

مرمت درگاه جنوب شرقی کاخ صد ستون[/caption]

[caption id="attachment_194642" align="aligncenter" width="1280"]

آماده‌سازی بخش بالایی درگاه شمالی کاخ صدستون برای بارگزاری[/caption]

[caption id="attachment_194644" align="aligncenter" width="700"]

گزارش کامل مرمت در کتابی بصورت تفضیلی چاپ و منتشر شد[/caption]

این موسسه نه تنها در تخت‌جمشید که در بسیاری از محوطه‌های تاریخی ایران از جمله پاسارگاد یادگارهای زیادی به جا گذاشت.

یکی از این افراد شخصی به‌ نام حسن راهساز است که پس از گذراندن دوره سه ساله در ایتالیا یکی از کارکشته‌ترین اساتید مرمت سنگ در ایران است.

اسامی گروه اعزامی به ايتاليا كه به مدت 6 ماه در آن كشور آموزش ديدند به این شرح است: احمدعلی فلاحی ( وصّالی )، طهماسب زارع (حجار ظريف كار )، رحمت ا ... اسماعيلی (ساخت قلم و ابزار حجاری)، غلامعلی عليپور حقيقی (داربست و وصّالی)، داريوش حسين زاده (حجار ) و حسن راهساز (مرمت سنگ) كه وی به مدت سه سال در ايتاليا آموزش ديدند.

گروه متخصص و باتجربه اين گروه عبارت بودند از: محمدحسين زراعتكار (برش و استخراج سنگ)، خدامراد قنبری (حجار سنگ)، رضا لطيف (حجار سنگ)، عزيز زارع (برش و استخراج سنگ)، شمخال زارع (حجار)، حسين صالح (حجار)، نصرا ... حق بيان (حجار)

پس از انقلاب در سال ۵۷ و پايان كار گروه ايتاليايی ايزمئو و بازگشت آنان، ادامه‌ فعاليت‌های حفاظتی آن گروه در تخت جمشيد (پاره يابي) به وسيله‌ كارگران حرفه‌ای و كارشناسان آموزش ديده به سرپرستی حسن راهساز دنبال شد.

مرمت‌های پس از انقلاب

با پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۷ عملا ارتباط علمی و عملی با کشورهای دیگر قطع شد اما میراث ماندگار موسسه ایزمئو یعنی نیرو‌های آموزش دیده در تخت‌جمشید به سرپرستی حسن راهساز به خوبی روند مرمت بر پایه روش‌های قبلی را ادامه دادند. همزمان با شروع جنگ در سال ۱۳۵۹ بودجه‌های مرمتی در تخت‌جمشید به حداقل ممکن رسید اما این امر موجب نشد تا شاگردان تیلیا دست از کار بکشند.

[caption id="attachment_194664" align="aligncenter" width="700"]

حسن راهساز[/caption]

حسن راهساز فرزند گرام کار خود را از کودکی در تخت‌ جمشید آغاز کرد. پدرش از سال ۱۳۰۹ در استخدام هیات کاوش دانشگاه شیکاگو بود و ساکن تخت‌جمشید، بنا به روایتی حسن در تخت‌جمشید متولد شد.

گرام راهساز وظیفه مراقبت از تاسیسات برقی محل اقامت هیات دانشگاه شیکاگو، وسایل موتوری، باتری‌ها و همچنین سیم‌کشی‌ها را داشت. حسن راهساز ابتدا به کارهای کوچک و کم اهمیت و بعدها به تدریج به کارهای فنی و در نهایت به مرمت سنگ روی می‌آورد. استعداد و پشتکار وی او را از دیگر همکاران خود متمایز کرد و همین امر باعث شد تا با گروه اعزامی به ایتالیا به جهت آموزش مرمت سنگ همراه شود.

حسن راهساز در سال ١٣۵۴ جهت گذراندن دوره‌های تخصصی آکادميک مرمت با بورسيه وزارت فرهنگ و هنر و حمايت‌های گروه ايزمئو به ايتاليا عزيمت کرد و پس از گذراندن دوره‌های تخصصی در بدو پيروزی انقلاب به کشور برگشت.

شاید بتوان گفت حسن راهساز از معدود مرمتگران سنگ است که علاوه بر تخت‌جمشید، کارهای مرمتی او را می‌توان در سراسر ایران مشاهده کرد.

هر چند به دلیل قطع شدن ارتباط علمی ایران و ایتالیا، هیچگاه شرایط به روز شدن شیوه‌ مرمتی موسسه ایزمئو در ایران مهیا نشد اما اقدامات حفاظتی و مرمتی وی و تیم او سهم بسزایی در ماندگاری آثار سنگی کشور دارد.

حسن راهساز مدارک متعددی از آکادمی‌های مختلف در ایتالیا دریافت کرده است و در نهایت مدرک درجه یک هنری مرمت ابنیه تاریخی (معادل دکترا) خود را در سال ۱۳۸۴ از سازمان میراث فرهنگی دریافت می‌کند.

مرمت‌های تخت ‌جمشید توسط حسن راهساز

مرمت دروازه کاخ شورا

مرمت ٣٨ عدد دروازه، پنجره و طاقچه و جرزهاي کتيبه‌دار مجموعه تخت جمشيد شامل بناهاي صد ستون، شورا، هديش، دروازه ملل

١۶ عدد از ستون‌هاي کاخ آپادانا، دروازه ملل

۵ عدد سرستون‌هاي گاو و عقاب مجموعه تخت جمشيد

مرمت و بازسازي تمام ديوارهاي خشتي مجموعه و بخش‌هايي از ديوارهاي خشتي جنوب صفه

پوشش حفاظتی روی پلکان شرقی کاخ آپادانا و پلکان شمالی کاخ شورا با مساحت ۲۶۰۰ مترمربع با پیشنهاد و پی‌گیری‌های موثر وی بر پا شد

مرمت‌های آرامگاه‌های اردشیر دوم و سوم و داریوش سوم

[caption id="attachment_194670" align="aligncenter" width="849"] تصویر حسن راهساز در نوجوانی[/caption]

پروژه‌های مرمتی استان فارس

مرمت سقف آرامگاه کوروش

مرمت آبراهه‌های باغ‌های پاسارگاد

مرمت کاخ‌های پاسارگاد

مرمت‌های دهانه‌های بند امیر و کانال گاوشیر

مرمت سنگ در ارگ کریم خان

مرمت سنگ در موزه سنگ شیراز (بنای هفت‌تنان)

نجات بخشی نقش برجسته ساسانی تنگاب فیروزآباد

نجات بخشی کتیبه ساسانی تنگ براق اقلید

پروژه‌های مرمتی در کشور

عملیات نجات بخشی بنای گور دختر بوشهر

طراحی و اجرای پوشش محافظتی حیاط مسجد جامع ابرکوه

عملیات نجات بخشی کتیبه‌های تنگ تکاب بهبهان

کاخ آپادانای شوش، نقش برجسته‌های ایزه، صحن اتابکی تالار آینه (صحن حضرت معصومه)، تخت مرمر کاخ گلستان، موزه ایران باستان، ارگ سلطانیه زنجان و ...

مجددا لازم به ذکر است که موارد عنوان شده خلاصه‌ای از پروژه‌های مرمتی او و تیمش در کشور است.

راهساز و بسیاری از اعضا تیم مرمتی دست‌پرورده موسسه ایزمئو در دهه هفتاد و هشتاد بازنشسته می‌شوند اما حسن راهساز همچنان به عنوان یگانه مرمتگر کارکشته سنگ همچنان در این عرصه می‌ماند و بسیاری تز نسل دومی‌های استادکاران قدیمی را آموزش می‌دهد.

پیش از ادامه بحث لازم است که از دوره‌ای در تخت‌جمشید نام برد که شاید از لحاظ مرمتی نکته خاصی نداشته باشد اما به لحاظ فعالیت‌های باستان شناسی و به خصوص معرفی این مجموعه به جهانیان نقطه عطف است.

بنداد تحقیقات هخامنشی

بنداد تحقيقات هخامنشی از آبان ۱۳۵۳ به سرپرستی دكتر عليرضا شاپورشهبازی به گونه‌ای گسترده‌، كارهای اجرايی، پژوهشی و مرمتی را در تخت‌جمشيد دنبال كرد. دكتر شهبازی تلاش كرد تا با راه‌اندازی نهادی پژوهشی، كارهای مرمتی، حفاری و انتشاراتی را با بهره‌گيری از ديدگاه كارشناسان و انديشه‌وران داخلی و خارجی در اين موسسه دنبال كند.

مسووليت اين موسسه، پژوهش در تخت‌جمشيد، نقش رستم و پاسارگاد بود ولی حق بررسی، كاوش و شناساندن ديگر آثار هخامنشی فارس در گوردختر، كاخ‌های برازجان و سد درودزن را هم منحصراً در اختيار داشت.

وی توانست در مدت پنج سال رياست بنداد تحقيقات هخامنشی، همزمان با تدريس تاريخ در دانشگاه شيراز برای دانشجويان علاقه‌مند، اقداماتی ارزنده‌ را در اين مكان از خود به يادگار گذارد.

[caption id="attachment_194680" align="aligncenter" width="1100"]

پروفسور شاپور شهبازی[/caption]

هدف‌هايي كه او در سمت رياست بنداد تحقيقات هخامنشي و به عنوان فردی با تجربه و فرهنگ دوست در تخت‌جمشيد دنبال می‌كرد به اين شرح است:

1-پژوهش و كاوش براي روشن‌تر ساختن نكات ناشناخته تمدن هخامنشي، يافتن و شناساندن هرچه بهتربخش‌هايي از آثار هنري و فرهنگي آنان كه ناديده گرفته شده است،

2- نگهداري يا بازپيرایی بقاياي آثار تخت‌جمشيد، برپايه فنون پيشرفته علمي و با همكاري سازمان‌هاي ملي مربوطه

3- شناساندن ارزش‌هاي هنری، ديني و ملي آثار يادشده با انتشار كتب و مقالات و گزارش‌ها به فارسي و انگليسي و فرانسه

بايد اذعان كرد كه دكتر شهبازي در زمان تصدي خويش در تخت جمشيد با انتشار مقالاتي به زبان‌هاي انگليسي و آلماني براي شناساندن مجموعه تخت جمشيد، هنر و فرهنگ هخامنشي را از ديدگاه يك پژوهشگر ايراني، تلاش‌هايي بي‌شمار انجام داد. كاري كه از ديدگاه كاوشگران غربي كمتر به آن پرداخته شده بود و آنان با اين فرهنگ و سنت آشنايي نداشتند.

[caption id="attachment_194702" align="aligncenter" width="1100"]

شادروان دکتر علیرضا شاپور شهبازی[/caption]

از مهمترين فعاليت‌هايی كه در زمان رياست او در تخت‌جمشيد انجام شد، می‌توان به موارد زير اشاره كرد:

- كاوش‌های علمی باستان‌شناسی و خاكبرداری پيرامون آثار در تخت جمشید

- گسترش فعاليت‌های فرهنگی در تخت‌جمشيد با نگارش و انتشار مجموعه كتاب‌هايی در چهارچوب سلسله انتشارات بنداد تحقيقات هخامنشی

- گسترش و تجهیز كتابخانه تخت‌جمشيد در زمينه‌ هنر، باستان‌شناسی، تاريخ و فرهنگ ايران باستان و به ویژه دوره‌ هخامنشيان

لازم به ذکر است معرفی بنداد هخامنشی به معنی متفاوت بودن فعالیت‌های مرمتی در تخت‌جمشید نیست بلکه کماکان موسسه ایزمئو کار خود را به سرپرستی جوزپه تیلیا تا انقلاب ۱۳۵۷ دنبال می‌کند.

[caption id="attachment_194714" align="aligncenter" width="628"]