[caption id="attachment_190966" align="aligncenter" width="577"]
بازار صندوق‌سازان[/caption]
ماجرای سه سفالی که بر هفت هزار ساله بودن تهران صحه می‌گذارند
اما ظاهراً ماجرای کاوش‌هایی با قدمتی باستانی به اینجا ختم نمی‌شود. غدیر افروند سرپرست هیات کاوش در بازار صندوق سازان تهران در سال 1393 در نشست رسانه‌ای که در اداره کل میراث فرهنگی استان تهران برگزار شد، به ارائه گزارشی از «گمانه‌زنی باستان شناسی بازار صندوق‌سازان تهران در پلاک ۳۶» پرداخت و توضیح داد: شهرداری منطقه 12 تهران در 24 فروردین 93، «تخریب و نوسازی» این ملک را از اداره کل میراث فرهنگی استان تهران استعلام کرد که در بازدید و بررسی کارشناسی ثانوی مشخص شد که در ملک جرزهائی تاریخی وجود دارد. بنابراین «کمیته فنی معاونت میراث فرهنگی استان» را متقاعد و ملزم به بررسی دقیق‌تر و انجام گمانه‌زنی باستان شناسی کرد. متعاقب تصمیم و نظریه کمیته فنی، اداره کل طی نامه شماره در 21 مرداد همان سال مراتب مورد اشاره را به شهرداری منطقه 12 و بر لزوم حفظ و احیاء آن تاکید کرد.
او ادامه داد: با همکاری و هماهنگی شهرداری و اعلام آمادگی آقای بهمنی مالک ملک و حمایت مالی وی، طرح پژوهشی باعنوان «گمانه زنی باستان شناسی در ملک پلاک 36 واقع در بازارچه صندوق سازان» از سوی بنده و با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری از تاریخ 30 فروردین 93 تا 10 اردیبهشت 93 اجرا شد اما نتایج گاهنگاری این سفال‌ها امسال و چند هفته پیش به دستم رسید.
او اعلام کرد که نتایج تاریخ‌گذاری مطلق نمونه‌های آزمایشگاهی سه سفال کشف شده در محدوده بازار صندوق‌سازان از قدمت 6757،5373 و 4950 سال این سه سفال خبر می‌دهد.
[caption id="attachment_190965" align="aligncenter" width="984"]
نمونه شماره یک در عمق ۴۰۰ سانتیمتری کف زمین[/caption]
این باستان‌شناس با اشاره به اینکه کشفیات پیش از هر نوع اقدامی برای کشف زن 7000 ساله در خیابان مولوی انجام شده اما نمی‌شد هیچ اظهارنظری نسبت به تاریخ‌نگاری مطلق یافته‌های به دست امده داشته باشیم، گفت: کمیته فنی معاونت میراث فرهنگی در آن زمان در پاسخ به استعلام شهرداری نوشت با هماهنگی مالک و شهرداری حداکثر اعتبار ۳ تا ۴ میلیون تومان توسط مالک فراهم شود و با موافقت مالک، به این یافته‌ها بدست آمد.
به گفته افروند پیش‌تر کاوش‌هایی در محدوده‌هایی همچون عمارت مسعودیه و ارگ انجام شده و آثار سطحی از دوره صفوی و قاجار بدست آمد، در آن زمان هنوز دید ما باز نشده بود که ممکن است تهران قدمتی بیشتر داشته باشد و باید تا رسیدن به خاک بکر کاوش کرد.
افروند همچنین به قوانین میکرولوژی باستان‌شناسی اشاره کرد که تأییدی است بر این که وقتی به سطح خاک بکر می‌رسیم، دیگر نیاز به کاوش نیست. به اعتقاد او این اصل باستان شناسی را در مورد تهران نادیده گرفته شده است و همه به نوپا بودن شهر تهران اکتفا کردند اما باستان شناس باید کار باستان‌شناسی خود را انجام دهد. اگر این اتفاق در دهه ۳۰ می‌افتاد و آن زمان یافته‌های باستان‌شناسی به قدمت بیشتر تهران صحه می‌گذاشت امروز شاهد چنین اتفاقاتی نبودیم.
ساخت زیر زمین در محدوده تاریخی تهران ساخت ممنوع است
افروند با تأکید بر این که آن خرد جمعی که تصمیم گرفته ساخت زیر زمین در محدوده تاریخی تهران را در سال‌های گذشته ممنوع کند، کار شایسته و عاقلانه‌ای انجام داده است، افزود: از آنجا که بیشتر کاوش‌ها تا رسیدن به خاک بکر انجام نشده است و از طرفی کاوش در مناطق تاریخی تهران چندان انجام نشده است. ضروری است که هر نوع عملیات عمرانی منوط به انجام کاوش باستان شناسی در این محدوده‌ها باشد و مدیریت شهری و میراث فرهنگی از ساخت زیر زمین جلوگیری کند.
[caption id="attachment_190968" align="aligncenter" width="600"]
پژوهشکده باستان‌شناسی به دنبال حفر چاه فاضلاب و کشف قطعه سفال‌های متعلق به حدود 400 سال پیش در اوایل آذرماه 93 در منطقه مولوی تهران، مجوز انجام مطالعات باستان‌شناختی در این منطقه را صادر و کار در این منطقه تا به دست آمدن نتایج بررسی‌ها متوقف شد | کاوش‌های باستان‌شناسی منجر به شناسایی اسکلت بانویی متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد شد[/caption]
ماجرای 350 گور باستانی قیطریه و فرجام آن
به گزارش چمدان، پیش از این شادروان سیف الله کامبخش فرد، باستان‌شناسی بود در سال 1348 با کاوش‌های خود در قیطریه جامعه باستان‌شناسی را حیر‌ت زده کرده بود. در تپه قیطریه با حفاری در محدوده‌ای حدود 8000 متر مربع 350 گور باستانی، تدفین‌های یک نفره و دو نفره و مقادیر فراوانی اشیاء فرهنگی به دست آمد. گورستان قیطریه یکی از سندهای بسیار مهم از روش تدفین در دوره عصر آهن است. به گفته باستان شناسان، بیشتر تدفین‌ها به شیوه جنینی یا خوابیده به پهلو با دست و پاهای جمع شده صورت گرفته است.
شادروان کامبخش‌فرد کتابی را در مورد یافته‌های قیطریه منتشر کرده است. بر اساس این یافته‌ها نزدیک به 5000 شیء سالم برنزی و سفالی به دست آمد که مشخصه بارز آن سفال نوع خاکستری بود. وجود اشیاء در کنار اجساد مردگان قیطریه نشان می‌داد که ساکنان این بخش در 1200 سال پیش از میلاد به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشته‌اند.
حال افروند با اشاره به کاوش مرحوم کامبخش‌فرد در تپه قیطریه گفت: هیچ کس نتوانست در طول این سال‌ها عمق ماجرا در قیطریه را تبیین کرده و از آن کار دفاع کند، چون این کار انجام نشد، آثار باستان شناسی از بین رفت و در آنجا مترو مستقر شد، آنچنان که در ارگ چنین اتفاقی افتاد و کل سایت باستانی از بین رفت، چرا که کسی نتوانست مسئولان حوزه شهری تهران را مجاب کند که به این نتیجه برسند که در آن نقطه کار بیشتری انجام شود.
او با تأکید بر این که این اتفاقات بیانگر آن است که باستان‌شناسی کار خود را انجام نداده است، افزود: باستان‌شناسی هنوز نتوانسته مدیریت شهری را نسبت به این موضوع حساس کند که از هزاره اول آثار معماری داریم و حتماً وقتی گورستانی در محدوده قیطریه بوده زندگی هم کمی آن طرف‌تر از آن جریان داشته و... ما به معنای بیشتر با خلأ معماری مواجه هستیم، اگر یک باستان شناس به صورت علمی و عالمانه کار خود را پیش ببرد قطعا به این ویرانی‌ها تن نمی‌دادیم.
افروند همچنین با انتقاد از اتفاقاتی که در سال ۹۳ پس از کاوش اسکلت بانوی 7 هزار ساله رخ داد، گفت: کاوش به این مهمی رخ می‌دهد و نه تنها یافته‌های یک اسکلت به دست می‌آید بلکه مواد فرهنگی شامل قطعات فراوان سفال‌های ساده و لعابدار از دوره‌های صفوی و قاجار، مصالح آجری، سنگی و تزئینات کاشیکاری، اشیای استخوانی و تکه ظرف‌های شیشه‌ای هم بدست می‌آید اما متاسفانه مسئولان آنها را جابجا کردند، در حالی که باید در نقطه کشف خود می‌ماند و آنجا تبدیل به سایت موزه می‌شد.
چرا باستان‌شناسان عقب نشستند و اسکلت را مسافر چشمه علی نامیدند
افروند با اشاره به اظهارنظرهای مطرح شده در مورد اسکلت 7000 ساله در خیابان مولوی گفت: نخست اعلام شد قدمت تهران به هفت هزار سال رسید، اما بعد از آن عقب‌نشینی کردند و گفتند آن اسکلت «مسافر چشمه علی» است.
به گزارش چمدان؛ در آن زمان بین باستان‌شناسان این بحث مطرح بود که با کشف این آثار نمی‌توان گفت تهران هفت هزار ساله شد بلکه باید گفت: «سابقه حضور انسان در محدوده کنونی تهران به ۷ هزار سال رسید.» ما به علت محدوده کم حفاری و کمبود آثار نمی‌توانیم بگوییم این انسان کوچ نشین است یا روستا نشین. در این منطقه زندگی می‌کرده یا اینجا قبرستان است و.... در اواخر نوسنگی و عصر مس و سنگ معمول است که اجساد انسانی را در زیر کف یا نزدیکی محل سکونت به خاک می‌سپردند (یادتان باشد پایان نامه کارشناسی ارشد من موضوعش تدفین بود.) اما در مورد این اسکلت چون آثار معماری پیدا نشده قضاوت نمی‌توان کرد انسان کشف شده با توجه به منطقه یافت در نزدیکی حصار دوره شاه طهماسب صفوی که احتمالاً شاید بیرون از حصار هم باشد، چه نحوه زندگی و سکونتی داشته و آیا متعلق به آنجا بوده یا نه»
افروند در ادامه با توجه به سخنان آن زمان باستان‌شناسان گفت: معتقدم باید تحلیل جامع‌تری در این زمینه رخ می‌داد، آنجا اگر یک مجموعه سفال پیدا می‌شد، می‌توانستیم بگوییم، اتفاقی است، اما وقتی سنت تدفین رخ می‌دهد، آن هم بر این اساس که در گذشته در محل استقرار افراد، آنها را تدفین می‌کردند، پس با تحلیلِ این دیدگاه، به نتیجه می‌رسیدند.
این باستان‌شناس همچنین از نبود متدولوژی علمی در باستان‌شناسی ایران گلایه‌مند است چرا که معتقد است قطعاً در هدف‌گذاری‌ها به عمق فکر نشده و آثار متعلق به دوره صفویه و نهایتا تیموری تعلق داشته است. حتی باستان‌شناسان در جلسه کمیته فنی به این فکر می‌کردند که گمانه تا سطح خاک بکر، هدف غایی در مطالعات باستان شناسی است.
افروند همچنین با تشریح سه عمق که در آنها سفال‌های متعلق به هفت هزار سال پیش به دست آمده است، گفت: در همان اوایل به دیوار و کف برخورد کردیم، از لایه‌های سطحی زود گذشتیم در عمق ۱۰۰ سانتیمتری با تغییر رنگ خاک مواجه شدیم تا مقصد 3۷۲ سانتی متری هنوز اثری از مواد فرهنگی نبود، در عمق 380 سانتی متری به قطعه‌ای سفال پیش از تاریخ برخوردیم آنجا یک لایه فرهنگی بود، در عمق ۴۰۰ متری سانتیمتری کف زمین به قطعه سفال بزرگتری رسیدیم، شاید اگر در وسعت بیشتری ادامه می‌دادیم قطعاً به مواد فرهنگی بیشتری هم می‌رسیدیم.
[caption id="attachment_190969" align="aligncenter" width="977"]
نمونه شماره ۲ در عمق ۳۸۰ سانتیمتری سطح زمین[/caption]
وی اعلام کرد: حدود هزار و ۱۱۴ قطعه سفال و اشیای دیگر مانند قطعات کاشی، شیشه، استخوان، نمونه‌های سفال‌های متاخر از این ترانشه پیدا کردیم.
اشیا کشف شده به شرح زیر است:
لعابدار: 238 قطعه
بدنه : 643 قطعه
لوله : 16 قطعه
پایه : 90 قطعه
لبه : 48 قطعه
دسته : 40 قطعه
گردن و شانه ظرف: 3 قطعه
کاشی : 3 قطعه
شیشه : 2 ظرف مخروطی کوچک و تعدادی قطعات بزرگ( احتمالا" طبی)
شیء مکعبی( برش خورده) استخوانی: 1 عدد
تهرانی به وسعت دوکیلومتر |تهران روستایی 7 هزار ساله
افروند همچنین به موقعیت منطقه مولوی که اسکت ۷۰۰۰ ساله در آن به دست آمده اشاره کرد که اگر آن محوطه را، جامعه دوره پیش از تاریخ بدانیم ماهیت آن مشخص است.
او گفت: ما به روستاهای دورافتاده پیش از تاریخ فکر می‌کنیم، بنابراین ابعاد فیزیکی و پیش از تاریخی مشخص است دوره سفال از ۴۵۰۰ تا ۳۵۰۰ قبل از میلاد است، زمانی که برای نخستین بار انسان به مس و فلز رسید، دوره‌ای حیاتی است.
این باستان شناس بر این موضوع هم تأکید داشت که یافته‌های به دست آمده در کاوش‌های بازار صندوق سازان در آستانه آغاز شهرنشینی بوده است. در این دوره آثار معماری شکل می‌گیرند، ساختار اجتماعی تغییر می‌کند و طبقات به مرور در حال شکل‌گیری هستند، اما آن هنوز به سرعت تحول نرسیده و اکنون این موضوع می‌تواند برای شهر تهران دارای اهمیت باشد حتی به صورت بسیار نمادین.
او با بیان این که پیشینه شهری تهران فعلا در دوره تیموری متوقف است، توضیح داد که این دوره تا آستانه آغاز دوره شهری پیش رفته است، این جامعه در بحث شهرنشینیِ تهران یک موقعیت محکم دارد، شواهد و قراین اگر دست‌کم متعلق به روستای هزاره پنجم و ششم باشند، می‌توانیم شعاع فعالیت‌های معمول آن جامعه را پیدا کنیم.
افروند پیشنهاد داد با توجه به یافته‌های کاوش‌های بازار صندوق سازان و کشف اسکلت هفت هزار ساله در مولوی می‌توان محدوده تهران آن دوره را تا حدود دو کیلومتر یعنی ۲۰۰۰ مترمربع به عنوان کانون منطقه مولوی پیشنهاد داد.
او اضافه کرد: این نقطه آن‌جایی است که در آن تدفین پیدا شده است، بنابراین باید جانب احتیاط را رعایت کنند. احتمالا مولوی می‌تواند محدوده جامع دوره مس و سنگ در تهران باشد، دکتر اسماعیلی در سایت مولوی به آثار هزاره هفتم رسیده است، بنابراین با قاطعیت می‌گویم آستانه هزاره هفتم متعلق به دوره سفال است، از سوی دیگر ما از عصر مفرغ چیزی نمی‌دانیم.
این باستان شناس منابع تاریخی را مرجع مهمی برای تاریخ شناسان و باستان شناسان عنوان کرد که این منابع بیشتر در دوره اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. نتیجه آن که حاصل کاوش‌های شادروان کامبخش‌فرد در بررسی تپه قیطریه هر چند بر قدمت تهرن صحه می گذاشت اما کسی به آن یعنی پازل افق هزاره اول قبل از میلادی توجهی نکرد، این در حالی بود که دوره اسلامی در تهران غنی است.
سکه‌های اشکانی در تهران
او با اشاره به این که با تأکید بر دوره اسلامی به خوبی دوره ۱۴۰۰ ساله را پر کرده‌ایم، افزود:در برخی نقاط شهر تهران آثار دوره تاریخی یعنی سکه‌های اشکانی پیدا شدند، زبان‌شناسان ما با تحلیل کتیبه‌های دوران باستان به واژه‌های تاریخی می‌رسند که محدوده تهران را توصیف می‌کند. از این رو باید دیدگاه متخصصان و مشاوران ما در حوزه تهران تغییر کند.
افروند با اشاره به این که باستان‌شناسان باید نگاه خود را نسبت به دشت تهران تغییر دهند، اظهار کرد: اگر نگاه‌ها عوض می‌شد، می‌توانستیم از جامعه‌ای که در حدود سه تا ۶ متری سطح زمین قرار دارد، به مراتب اطلاعات جامع‌تری به دست آوریم. در واقع رسالت باستان‌شناسی این است که کار خود را تمام کرده و جامعه را اسکن کند.
این باستان شناس در بخش دیگری از سخنانش به تقسیم بندی بخش‌های مختلف تاریخی تهران به «بازار»، «ارگ» و سپس «بافت تاریخی اودلاجان» اشاره کرد. به اعتقاد افروند این نقاط تاریخی با یک شناخت تاریخی به دست آمده‌اند و از آنها حفاظت می‌شود.
او گفت: با استناد به همین شواهد تاریخی فکر می‌کردیم پیشینه تهران حداقل به دوره تیموری برسد، «کلاویخو» در سفرنامه خود به شهر بودن تهران اشاره می‌کند، در متون صفوی نیز داریم که شهر تهران را طهماسب صفوی پایه‌ریزی می‌کند، اما یافته‌های ما در این کاوش و چند کاوش دیگر نشان داد یک زیرزمین دوتاسه متری وجود دارد که آثار تیموری و صفویه در آنها آسیب دیده‌اند. همان طور که با طرح‌های عمرانی بسیاری از شواهد باستان شناسی که برگی تازه از تاریخچه تهران را برملا می‌کرد از بین رفته است.
این باستان‌شناس اضافه کرد: در زمان انجام هر نوع عملیات عمرانی در کنار همه دانش‌های موجود مانند معماری، شهرسازی و عمرانی شهری، باید تخصص باستان شناس نیز حضور داشته باشد.
او این پرسش را هم مطرح کرد که چرا باستان‌شناسان متوجه نشدند که می‌توانیم با راهکارها و راهبردهای علمی باستان‌شناسی پیشینه دشت تهران را رقم بزنیم، در پاسخ به این پرسش گفت: دانش باستان شناسی ما از این مهم غفلت کرده است، باستان‌شناسان نخست سراغ داشت ری رفتند اما دانش باستان‌شناسی دانشگاه کم‌عمق است، در حالی که در دهه ۳۰ تا ۴۰ دانش باستان شناسی در جهان بسیار پیشرفت کرد.
میراث 7 هزار ساله بودن تهران را به مدیریت شهری گوشزد کند
افروند بار دیگر از این که نام یافته‌های مولوی مسافر چشمه علی نام گرفت گلایه کرد و گفت: اگر باستان‌شناسان دیدگاه قدمت هفت هزار ساله برای تهران را با توجه به یافته‌های بازار صندوق سازان و اسکلت 7 هزار ساله برای تهران بپذیرند، در این صورت پیشنهاد می‌دهم سازمان میراث فرهنگی مدعی یک حرف و دیدگاه تازه می‌شود، اگر به این نتیجه برسیم به سمت مدیریت شهری می‌رویم و دنبال گمشده تهران می‌رویم، تا در باستان‌شناسی برنامه‌ای طراحی کنیم.
تونل‌هایی که قنات‌ها و شواهد باستان شناسی را از بین بردند ؛ داستان مسافر چشمه علی منتفی است
او ادامه داد: در این راستا ضروری است تا توضیحات کامل به مدیریت شهری در مورد موقعیت امروزی باستان شناسی تهران ارائه شود. اگر مدیریت شهری نسبت به این اتفاقات اطلاع داشت، در زیر شهر تهران را با تونل‌های عریض و طویل سوراخ نمی‌کرد، در سطح تهران رشته قنات‌های زیادی است که کسی هنوز قدمت آنها را نمی‌داند، با آن‌هم با توجه به اینکه دانش و تکنولوژی حفر قنات به دوره هخامنشی می‌رسد.
افروند افزود: در این شرایط ممکن است بتوانیم کمپ‌های تاریخی باستان‌شناسی تهران را با همین شناخت علمی پر کنیم،تأکید می‌کنم اگر مدیریت شهری می‌دانست باستان شناسی تهران چه میزان اهمیت دارد، قطعا از دل یک محوطه ۲۷۰۰ ساله اتوبان عبور نمی‌داد.
[caption id="attachment_190973" align="aligncenter" width="707"]
محل کاوش در بازار صندوق‌سازان[/caption]
باستان شناسی در مطالعات آمایش سرزمینی ایران نیست
این باستان شناس به گنجانده نشدن علم و تخصص باستان شناسی در مطالعات آمایش کشور هم اشاره کرد و گفت: اگر در دهه ۵۰ نگاه آمایشی و عالمانه به موضوع آمایش سرزمین بود و باستان‌شناسی نیز در سند ملی باستان‌شناسی کشور دخیل بود، تهران اقلیمی بسیار قوی‌تر داشت.
افزوند اضافه کرد: داستان مسافر چشمه علی و شهری ری دیگر منتفی است، ما امروز مدعی طرح جدول گاهنگاری تاریخی هستیم، اما تا امروز فقط دوره اسلامی را با قاطعیت بررسی کرده‌ایم، باید برای دوره تاریخی باستان نیز کمک شود.
به تنهایی امکان درخواست ادامه کاوش در محدوده بازار صندوق سازان را ندارم
او در پاسخ به این پرسش که برای بررسی بیشتر در بازار صندوق‌سازان اقدامی خواهد کرد، گفت: انجام هر نوع کاری نیازمند درخواست از سوی پژوهشکده باستان‌شناسی است، تا امروز کار خودم را انجام داده‌ام. به تنهایی امکان درخواست مجدد برای ادامه کاوش در بازار صندوق‌سازان وجود ندارد، اگر بتوانیم مدیریت شهری را تفهیم کنیم، در این زمینه موفق عمل می‌کنیم.
[caption id="attachment_190974" align="aligncenter" width="429"]
ترانشه 1 مقطع برش گمانه تاسطح خاک بکر[/caption]
[caption id="attachment_190975" align="aligncenter" width="588"]
قطعات کاشی بدست آمده[/caption]
[caption id="attachment_190976" align="aligncenter" width="851"]
گمانه 2 نمونه شیء شیشه‌ای[/caption]
[caption id="attachment_190977" align="aligncenter" width="1114"]
سفالینه‌های متاخر عمق 50 سانتیمتر[/caption]
[caption id="attachment_190978" align="aligncenter" width="1134"]
سفالینه‌های متاخر عمق 50 تا 90 سانتیمتر[/caption]
[caption id="attachment_190979" align="aligncenter" width="1128"]
گمانه 2 نمونه شیء شیشه‌ای[/caption]
[caption id="attachment_190980" align="aligncenter" width="1134"]
قطعه سفال پیش از تاریخ بدست آمده در عمق 400سانتی متری کف زیر زمین[/caption]
نظر شما