چمدان: حرم مطهر رضوی مجموعه‌ای زیارتی، عبادی، آموزشی و اداری است و در آن مساجد متعدد به جهت عبادت، مضجع شریف امام رضا (علیه السلام) محل زیارت و مدارس متعدد به جهت آموزش و ساختمان‌های اداری، موزه‌ای، کتابخانه‌ای و پژوهشی است که در طول تاریخ شکل گرفته تا امروز ابنیه منسجم کنونی آن نشانی از حضور در محیطی مقدس و معنوی برای زائران و مجاروان عالم آل محمد(ص) باشد.

[caption id="attachment_189730" align="aligncenter" width="500"] تصویری دیدنی از حرم امام رضا (ع) در سال 1350[/caption]

وحید توسلی کارشناسی ارشد ایرانشناسی مدیر مرکز اسناد پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن در مقاله‌ای که به صورت اختصاصی در اختیار چمدان قرار داد، نوشت: میراث حرم مطهر برای محیط پیرامون ارزش‌ها و هویت‌های تاریخی ایجاد کرده که با عنوان سبک زندگی در شهر اسلامی، قابل واکاوی است و به عنوان الگویی فرهنگی قابل معرفی است لذا شناخت شکل‌گیری حرم مطهر اولین قدم در بیان میراث ملموس و ناملموس میحط تاریخی پیرامون حرم مطهر رضوی است.

[caption id="attachment_189717" align="aligncenter" width="600"] شکل1 | ارتباط شهر با حرم مطهر رضوی پیش از طرح های نوسازی شهری، 1350[/caption]

از هنگامه‌ مبارک هجرت امام مهربانی‌ها در آستانه‌ قرن سوم هجری تا به امروز که حدود 1200 سال گذشته است، جایگاه ممتاز حرم مطهر رضوی به عنوان یکی از قطب‌های مذهبی و فرهنگی جهان اسلام و تشیع در بین زائران ایشان شناخته شده و بر سینه دیوارهای آن سیری از آداب و فرهنگ زیارتی این بارگاه عاشقی و جلوه‌هایی از زیبایی بصری و نمونه‌ بارزی از تلفیق و هماهنگی فرم‌های نمادین معماری اسلامی را می‌توان مشاهده کرد. معماران و هنرمندان حرم مطهر رضوی در پاسداشت قداست، معنویت و هویت این کانون بی‌بدیل و قدسی اهتمام ورزیده‌اند. نگاه معنوی و شهودی هنرمندان این دیار با تأسی از معارف دینی و نیز مبتنی بر هندسه اسلامی، آثاری پدید آورده‌اند که شگفت انگیز و بس زیبا و متعالی است و هر زائر و دلداده‌ای که به قصد زیارت پا به این حرم آسمانی و قدسی می‌گذارد، در همان نگاه اول مسحور عظمت معماری این مجموعه روحانی می‌شود و با سیر در جهان پر نقش و نگار تزیینات و کتیبه‌های قرآنی حرم در فضای معنوی آن غرق و رهسپار سفر روحانی به سوی قرب الهی می‌کند.

این مکان در ابتدا مقبره‌ای در یکی از باغ‌های قریه سناباد بود که پس از شهادت امام و دفن پیکر پاکش در آن مقبره، بناهایی پیرامون آن ساخته شد، مشتاقان اهل البیت جهت زیارت این مکان بدان سو روی آوردند و حکام و سلاطین به رعایت ادب اهالی آن را از زحمات و تکلفات معاف داشتند (حافظ ابرو، 1370: 63) و به مرور در اطراف مضجع شریف ایشان منزلگاه‌هایی ساختند. اولین بار سنایی غزنوی از لفظ حرم برای مجموعه ابنیه بارگاه مطهر رضوی نام برده است: دین را حرمی‌ست در خراسان دشوار تو را به محشر آسان (سنایی، 1385: 451).

با گسترش حرم، خدامی سرپرستی و نگهداری مقبره را بر عهده داشتند (ابن قولویه، 1356ق.: 99). در کنار خدام، برخی از زائران در کنار مضجع امام رضا(ع) بیتوته کردند (ابن بابویه، 1373: 2/ 685، 690و 692) و همین دلبستگی باعث گستردگی بقعه مبارکه و ترمیم این مکان شد و نشان آن آثار با ارزشی است که بعدها به آن مکان مقدس اهدا شده است.

در تعمیراتی که بر روی دیوارهای حرم انجام گرفت، مشخص شد که تزیینات در چند لایه مختلف زمانی اجرا شده‌اند. جنس پی دیوارهای اطراف ضریح تا دو متر از چینه و قسمت بالای آن از آجر است. در ابتدا دیوارها تزیینات نداشته و فقط آجرها بندکشی شده، یعنی روی ملاط بین دو آجر را با آهک بندکشی کرده بودند. سپس در موقعی که عهد آن بر ما مجهول است، روی همان بندکشی را رومالی کرده و روی گچ را نقاشی و رنگ‌آمیزی بسیار معمولی کرده‌اند. در روی گچ‌مالی نوبت اول یک ورقه گچ جدید دیده می‌شود که شاید مربوط به دوره آل‌بویه باشد، نقاشی روی گچ دوم دقیق‌تر و بهتر از نقاشی نوبت اول بوده است. در لایه سوم دیوارهای بقعه مبارکه با گچ‌کاری بسیار ظریفی از لاجورد، طلا، شنگرف و زنگار داشته که احتمالاً متعلق به دوره صفوی است. (متاسفانه مولوی با وجود وصف دیوارهای بنا، تصویر یا طرحی از لایه­ ها و نوع نقاشی‌ها ارائه نمی‌کند، و امروزه، تزیینات دوره‌های مختلف زیرین پوشیده شده و نمی‌­توان تصویر روشنی از این موضوع بدست آورد. مولوی. عبد الحمید. «نظری به حریم پاک امام (ع)». نامه آستان قدس. ص 110.)

حرم مطهر در قرون چهارم و پنجم هجری قمری دارای ساختار منسجمی بوده است که نشان‌های آن قران‌هایی است که در این دوران به حرم مطهر رضوی وقف شده است. بنا به نوشته بیهقی (470ق.)، افرادی چون «ابوبکر شهمرد» و «سوری بن معتز» از امرای خراسان در دوره‌های سامانی و غزنوی به آبادانی و ساخت مناره حرم پرداخته‌اند (بیهقی، 1390: 580 و 535). همچنین مقدسی به سال 375 هجری قمری، در باب اولین حصار مجموعه ابنیه حرم آورده است: دژی برای آن ساخته و در آنجا خانه‌ها و بازار وجود دارد، همچنین عمید الدوله فائقی در آنجا اولین مسجد کنار حرم مطهر را ساخت که در همه خراسان بهتر از آن دیده نشده بود (مقدسی، 1361: 2/488) و نیز ابوالحسن عراقی یکی از کهن‌ترین کاروانسراهای اطراف حرم را جهت رفاه زوار ایجاد کرد (بیهقی، 1390: 542).

در دوره سلجوقی حرم و ابنیه اطراف با ساخت باروی شهر شکل منسجمی گرفت. در سال 515 هجری قمری توسط عضد الدین فرامرز علی دیوار محافظی به دور ابنیه مشهد الرضا(ع) کشیده شد( ابن اثیر، بی تا: 18/206 )وجود این ابنیه و ساخت و سازهایی که ابوطاهر قمی در جوار مرقد مطهر امام رضا (ع) انجام داد، نشان از توجه امرای سلجوقی به حرم مطهر رضوی بود (قصابیان، 1377: 127). در دوره سلجوقی خواجه نظام‌الملک طوسی نیز ابنیه‌ای در مجاور حرم ساخت که رباط آن تا دوره تیموری باقی مانده بود (انزابی‌نژاد ، 1388: 17).

در بعد تزیینات معماری، آثاری از این دوره باقی مانده که از آن جمله: در اواخر دوره سلجوقیان زمردملک(خاتون) ازاره‌های حرم را با کاشی‌های هشت ضلعی، شش ضلعی و کوکبی رنگین و کتیبه‌دار بسیار نفیس تزیین کرده است (شکل: 2. از تزیینات بعد دوره سلجوقی، می‌توان به کتیبه‌ای برجسته به خط ثلث بر کاشی لعابدار و سه محراب بسیار نفیس و کاشی‌های نقاشی شده به تاریخ 612ق. که توسط علی بن محمد مقری اهدا شده و در تاریخ 760ق. تعمیراتی بر آن انجام گرفته است، اشاره کرد.ایمانپور و گرجی(1389) در پژوهشی، پیشینه تاریخی این کتیبه­ ها را به اوایل قرن هفتم هجری نسبت داده­ اند.

ابن بطوطه (734ق.) در سفرنامه خود از مجموعه حرم مطهر یاد کرده که شامل مزار امام، مدرسه و مسجد است و دارای سبکی زیبا و ملیح و دیوارهای آن با کاشی تزیین شده است( ابن بطوطه. 1361: 396).

 

[caption id="attachment_189720" align="aligncenter" width="600"] شکل2 | کاشی سنجری، مکان: دیوار اطراف ضریح مطهر[/caption]

بود و در کنار آن اکابر و اشراف نیز در آنجا عمارت‌های عالی بنا نهادند( حافظ ابرو، 1370: 63).در دوره تیموری بناهای متعددی در حرم مطهر ساخته شده که بر معماری دوره‌های بعد تاثیرگذار بوده است. ساخت مسجد جامع شهر( گوهرشاد)، رواق‌های دارالحفاظ و دارالسیاده  و مدارس «پریزاد»،« بالاسر» و «دو در» و ایوان طلای صحن کهنه متعلق به این دوره است. نیروی وحدت بخش در این بناها، هندسه و نظم در سازه، تزیین و فضاسازی است و دارای بار معنایی و زیبایی شناختی عمیقی است. تزیینات بناها، ترکیبی متشکل از طاق‌ها و پنل‌های آجری در دیوارها است که در میان آن‌ها نقوش هندسی و گیاهی به صورت تزیینات کاشی‌کاری اجرا شده.این تزیینات در مسجد گوهرشاد به همراه ایوان، مناره و گنبد رفیع آن همگی پایه‌گذار مباحث و پیشینه‌ای از زیبایی‌شناسی فرم، فضا و تزیینات در دوره‌های بعد حرم مطهر رضوی است.

[caption id="attachment_189722" align="aligncenter" width="800"] شکل3 | تزیینات دوره تیموری، مکان: مسجد گوهرشاد.[/caption]

در دوره صفوی شهر مشهد به عنوان رکن زیارتی شیعیان درآمد و حکمرانان صفوی به دو امر روی آوردند: 1) تشویق شیعیان به زیارت امام رضا(ع) به عنوان پایتخت معنوی منطقه و 2) تحصیل علوم دینی و تبدیل شدن مشهد به یکی از شهرهای بزرگ و پایتخت دینی جهان اسلام و در این راه، ده­ها مدرسه دینی همچون عباسقلی­خان، نواب، باقریه، بهزادیه، میرزاجعفر، فاضلیه، صالحیه، سعدیه در اطراف حرم ساخته شد. با گسترش ساختار شهر و به جهت رفع نیازهای آن، باروی شهر توسط شاه طهماسب ساخته شد( روملو، 1357: 635).

حکمرانان صفوی با فرستادن هنرمندان برجسته‌ای چون علیرضا عباسی و آقارضا امامی به ساخت و تزیین حرم مطهر رضوی و شهر مشهد پرداختند و مجموعه رواق­هایی در سمت شمال و شرق مرقد مطهر چون گنبد الله وردخان و حاتم­بیگ اردوبادی و همچنین رواق توحیدخانه و مسجد ریاض ساختند. با گسترش شهر و حضور زائران، دو معبر اصلی بالا خیابان و پایین خیابان ایجاد و در میانه این معبر و مجاور مرقد امام، صحن کهنه (انقلاب) ساخته شد و مراسم‌های مذهبی شهر به این صحن منتقل شد. این کارها به جهت رفاه و آرامش زائران و ساکنان شهر انجام گرفت و در جذب جمعیت از اهمیت به سزایی برخوردار بود.

[caption id="attachment_189723" align="aligncenter" width="600"] شکل4 | پایین خیابان، اواخر قاجار[/caption]

در معماری حرم، بار دیگر دیوارها با طرح‌های ظریف‌تری که در آنها طلا، سنگ‌های لاجوردی یا قرمز روشن و طیف رنگ زنگار و دیگر رنگ‌ها به کار رفته است،تزیین شد. در تزیینات، کتیبه‌نویسی و کاشی‌کاری در شیوه و طرحی نو انجام گرفت و درون و برون بناهای حرم با تزیینات کاشی نسبتاً یکسان تزیین شد و بدینسان یک فضای پیوسته میان درون و برون ایجاد شد که باعث توازن و زیبایی بیشتر در فضاهای معماری حرم شد. تزیینات و بناهای تیموری بیشتر در جنوب و غرب حرم ساخته شده‌اند، در حالیکه بناهای صفوی بیشتر در شمال و شرق حرم اجرا شده‌اند. در شکل (6-2) رنگ آبی حدود بناهای ساخته شده در دوره تیموری و رنگ سبز حدود بناهای ساخته شده در دوره صفوی را نشان می‌دهد.

[caption id="attachment_189724" align="aligncenter" width="600"] شکل5 | نقشه حرم مطهر رضوی، طراحی در سال 1343ق[/caption]

پس از دوره صفوی، نادرشاه مشهد را پایتخت خود قرار داد و برای اولین بار شهر مشهد در کنار پایتخت معنوی ایران به عنوان پایتخت سیاسی کشور نقش ایفاء کرد. نادر با مبلغی هنگفت آب را از روستای گلستان از زیر زمین به باغ هشت بهشت در چهارباغ حکومتی رساند و سپس با پر کردن آب‌انبارها، دوباره از زیر زمین آب را تا حوض‌های میانه صحن کهنه رساند (مروی، 1364: 1/ 202-203). کانال جدید سبب شد آب تمیزتری به حرم و صحن کهنه انتقال پیدا کرد و همزمان سقاخانه صحنه کهنه (انقلاب) ساخته شد.

در دوره قاجار نیز طی دو سفر زیارتی توسط فتحعلیشاه و ناصر الدین شاه، ساخت و سازهای گسترده‌ای در حرم مطهر و شهر مشهد انجام گرفت و در کنار آن، از اواخر دوره قاجار، بسیاری از ارکان اداره شهری امروزی تشکیل شد. در حرم صحن نو (آزادی)، دارالضیافه و دارالسعاده و مدارس متعددی ساخته شد و تزیینات آینه‌کاری بر روی تزیینات گذشته اجرا شد که در دوره‌های بعد این نوع تزیینات در بناهای جدید گسترش یافت، بطوریکه امروزه اصلی‌ترین تزیین دیوارهای داخلی حرم آینه‌کاری است (شکل: 6).

در دوره قاجار نیز طی دو سفر زیارتی توسط فتحعلیشاه و ناصر الدین شاه، ساخت و سازهای گسترده‌ای در حرم مطهر و شهر مشهد انجام گرفت و در کنار آن، از اواخر دوره قاجار، بسیاری از ارکان اداره شهری امروزی تشکیل شد. در حرم صحن نو (آزادی)، دارالضیافه و دارالسعاده و مدارس متعددی ساخته شد و تزیینات آینه‌کاری بر روی تزیینات گذشته اجرا شد که در دوره‌های بعد این نوع تزیینات در بناهای جدید گسترش یافت، بطوریکه امروزه اصلی‌ترین تزیین دیوارهای داخلی حرم آینه‌کاری است (شکل: 6).

[caption id="attachment_189727" align="aligncenter" width="1100"] شکل 6 | آینه کاری رواق‌های حرم مطهر، مکان: رواق دارالمرحمه|عکس:مسعود نوذری[/caption]

اطراف حرم مطهر چندین بار از سال 1307 هجری شمسی تا به امروز دچار تغییر شد و بخشی از بازار و محله‌های مسکونی و همچنین مدارسی چون فاضل‌خان، بهزادیه، باقریه در طرح توسعه حرم مطهر تخریب شد و ابنیه منسجم کنونی (رواق‌ها و صحن‌های بزرگ) برای عبادت و زیارت و در کنار آن ابنیه موزه، کتابخانه و مدرسه رضوی ساخته شد. در گذشته زندگی و کسب مردم مشهد در میان ابنیه حرم همچون زیارت و عبادتشان در جریان بود و دکان‌های وقفی مسجد گوهرشاد و همچنین راسته‌ها و تیمچه‌ها به خصوص راسته بازار بزرگ مشهد در میان بافت ابنیه حرم مطهر وجود داشت و به همین خاطر بسیاری از ورودی صحن‌های حرم در این دوره به نام راسته بازارهای متصل به آن نام‌گذاری شده است.

[caption id="attachment_189728" align="aligncenter" width="600"] شکل 7 | درب ورودی بازار بزرگ (زنجیر) به میانه صحن کهنه (انقلاب)[/caption]

شکل‌گیری بافت تاریخی شهر مشهد

مشهد مقدس، میراث معنوی و جهانی مردم ایران و جهان اسلام است. این شهر به واسطه حضور مرقد مطهر امام رضا علیه السلام در طول تاریخ تشکیل و توسعه یافته است و رونق و رشد آن به­واسطه حضور پرفیض این حرم نورانی بوده است. شناخت هویت این شهر به عنوان یک محیط جغرافیایی که دارای طرازهای پیچیده و چند لایه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیارتی، سیاسی و هنری است در شناخت حرم مطهر رضوی حاصل می‌شود که منشاء مشترکات و روح جمعی حاکم بر مردم این شهر بوده از این رو هرگونه تغییر در اصالت‌ها و ارزش‌های شکل گرفته در حرم و پیرامون آن بدون توجه به هویت و میراث گذشته آن امری ناپسند است.

[caption id="attachment_189729" align="aligncenter" width="500"] شکل 8 | ایجاد شبکه معابر بدون تخریب بافت شهر تاریخی، پیش از طرح‌های نوسازی 1350[/caption]

در ابتدای این قرن به جهت دسترسی اتومبیل به حرم مطهر و بافت مرکزی شهر  معابری همچون فلکه حضرتی و خیابان‌های تهران(امام رضا(ع)) و طبرسی ساخته شد. این طرح‌ها کمترین تخریب در هویت محلات تاریخی پیرامون حرم را داشت و در حد تخریب چند بنای تاریخی مانند مدرسه تاریخی فاضلیه و قبرستان‌های عیدگاه و بخشی از قبرستان قتلگاه انجام گرفت. در ابتدای دهه50 برنامه‌ریزی برای تخریب کل بافت تاریخی به جهت توسعه حرم و ساخت بناهای مدرن انجام گرفت. این باعث تخریب ده‌ها بنای تاریخی شد و اصالت و ارزش‌های محیطی شهر از بین رفت و موجب تغییرات گسترده‌ای در بافت قدیم شهر و مجاوران حرم که بر اساس سنن گذشته و اعتقادات مذهبی دور حرم گرد‌آمده بودند، شد.

در دهه 80 طرح نوسازی بر اساس تخریب حداکثری محیطی در حدود 320 هکتاری شروع شد و با اجرای آن بخش مهمی از میراث ملموس(بناها و مسیرهای تاریخی) و ناملموس(آیین‌ها و روابط اجتماعی) محلات تاریخی شهر به جهت ساخت برج‌های مدرن تجاری و هتل‌ها تخریب شد به طوریکه از آن شهر تاریخی که با بهسازی محیطی می‌توانست به عنوان خورشید درخشان و نماد یک شهر تاریخی اسلامی معرفی شود، تبدیل به یک شهر گردشگری مدرن زیارتی شد.

نتیجه‌گیری

منشأ شکل گیری این شهر به وجود حرم مطهر رضوی وابسته است. پس از شهادت امام علی بن موسی الرضا(ع)، در حالیکه ساختار شهری مشهد شکل نگرفته بود، به دور حرم مطهر رضوی زائران و ساکنانی حضور یافتند و به ساخت ابنیه اقامتی، مذهبی و آموزشی پرداختند. با گسترش حضور زائران و ساخت و سازهای مسکونی و عام المنفعه، کم کم ساختار اداری، سیاسی، مذهبی شهر مشهد شکل گرفت. حرم مطهر رضوی منبع اصیل و ضرب آهنگ جریان حیات بخش شهر مشهد مقدس است. در این مجموعه اماکنی وجود دارد که در درون آن می‌توان روح جمعی و عبادی زائران و مجاوران حضرت را مشاهده کرد. در طول تاریخ بخشی از این جریان زندگی دچار تغییر و فراموشی شده است که می‌توان به عنوان یکی از مبانی هویتی مورد بررسی قرار گیرد. در این گفتار مشخص شده اماکن متبرکه به تدریج ساخته شده‌اند و از منظر تاریخی و میراثی مؤلفه‌هایی مشخصی دارند که حفظ و بهسازی آن‌ها از منظر میراثی مهم است و در بازتولید معانی هویتی این مکان مقدس نقش دارند.

[caption id="attachment_189731" align="aligncenter" width="800"] عکس: دریا ناظری | ساخت و ساز در حریم منظری حرم کاملا مشهود است[/caption]

منابع:

• ابن اثیر، علی بن محمد.(بی تا). کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران. ترجمه: علی هاشمی حائری و دیگران. تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران.


• ابن بابویه، محمد بن علی.(1373). عیون اخبار الرضا علیه السلام. تهران: نشر صدوق.


• ابن بطوطه، محمد بن عبدلله.(1361). سفرنامه ابن بطوطه. ترجمه: محمد علی موحد. تهران: علمی و فرهنگی.


• ابن قولویه، جعفر بن محمد.(1356ق.). کامل الزیارات. نجف: چاپخانه مرتضویه.


• انزابی­نژاد، رضا.(1388). بیست وقفنامه از خراسان. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.


• ایمانپور، محمد تقی. صیامیان گرجی، زهیر.(1389). «بررسی پیشینه یک اثر معماری در حرم رضوی: کتیبه های سنجری». مطالعات تاریخ اسلام. 2(4). ص 15-35.


• بیهقی، محمد بن حسین.(1390). دیبای دیداری: متن کامل تاریخ بیهقی، سخن، تهران چاپ اول.


• حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله.(1370). جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو. تصحیح: غلامرضا ورهرام. تهران: انتشارات اطلاعات.


• حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر.(1378). نزهت القلوب. تصحیح: محمد دبیر سیاقی. قزوین: نشر طه.


• دولتشاه، دولتشاه بن بختیشاه.(1338). تذکره الشعرا. تهران: پدیده.


• روملو، حسن بیگ.(1357). احسن التواریخ. تصحیح: عبدالحسین نوائی. تهران: انتشارات بابک.


• سنایی، مجدود بن آدم.(1385). دیوان حکیم ابوالمجدودبن آدم سنائی غزنوی. تصحیح: محمد تقی مدرس رضوی. تهران: سنایی. چاپ ششم.


• قصابیان، محمدرضا.(1377). تاریخ مشهد( از پیدایش تا آغاز دوره افشاریه). مشهد: نشر انصار.


• مروی، محمد کاظم.(1364). عالم آرای نادری(3ج). تصحیح محمد امین ریاحی. تهران: کتابفروشی زوار.


• مقدسی، محمد بن احمد.(1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. مترجم: علینقی منزوی. تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران. ش(17).ص 35-43.


• مولوی، عبد الحمید (1344). نظری به حریم پاک امام(ع)، نامه آستان قدس، ش 20، نوروز، مشهد، ص 103-114.