این در حالی است که سه سال پیش سرمایه‌گذاری در این کاروانسرای فاخر دست به اقداماتی زد که ظاهراً چندان هم با اصول مرمتی سنخیت ندارد. گفته می‌شود این سرمایه‌گذار این بنا را به مدت 40 سال از اوقاف اجاره کرده است. این در حالی است که این کاروانسرا بخشی از چهارباغ مهیار است و بر اساس عکس‌های تاریخی هنوز کاوش‌های باستان شناسی برای پیدا کردن برج و سردر چهار باغ مهیار صورت نگرفته است. اساسا هنوز مطالعاتی در خصوص چهارباغ مهیار صورت نگرفته است اما در حال حاضر اتوبان اصفهان - شهررضا در وسط آن افتاده است. هرچند بر روی گوگل می‌توان هنوز آثاری از چهارباغ مهیار را یافت و بخشی از دیواره‌های منازل هنوز بقایای این چهارباغ را گواهی می‌دهند حتی در اسناد ملکی هم نام چهارباغ مهیار هست اما پژوهشی در مورد آن نشده است.
در سفرنامه تاورنیه جهانگرد و بازرگان فرانسوی عصر صفوی آمده است که این کاروانسرا در دوره شاه اسماعیل ساخته شده است. شاه اسماعیل پیش از شاه سلیمان پادشاه دوره صفوی بوده است. در دوره شاه سلیمان بازارچه نیز به کاروانسرا افزده می‌شود. نکته قابل تأمل آن که برخی کارشناسان معتقدند ساخت بازارچه و سردر کاروانسرای مهیار شبیه کاخ هشت بهشت است و با توجه به فنون استادکاری به کار رفته در بنا و نحوه چیدن آجرها حتی گمان می‌رود استادکار هر دو بنا یک نفر است.
کاروانسرای مهیار درچند دوره مرمت شده است از جمله در دوره پهلوی مرمت شده بعد تبدیل به مرکز بازپروری معتادین شده تا این که چندین سال پیش آن را تخلیه می‌کنند و میراث مرمتی انجام می‌دهد. اما اکنون سرمایه‌گذار بدون نظارت میراث دست به اقداماتی در طول سه سال گذشته زده است. به عنوان مثال بدون هیچ نوع کاوش باستان شناسی و نظارت مرمتی اداره کل میراث با تراکتور دنبال راه آبی تاریخی می‌گشته است؟!
از سویی به نظر می‌رسد سرمایه‌گذار قرار بوده این مکان را به محلی اقامتی تبدیل کند اما سرمایه‌گذار دنبال آن نرفته و خودش مشغول مرمت شده است. در حال حاضر سمت چپ بازارچه به شیوه سرمایه‌گذار مرمت شده و دیگر قسمت‌ها خوشبختانه دست نخورده باقی مانده است اما در همین قسمت سمت چپ، حدود 60 سانتیمتر کف زمین بالا آورده و درهای رنگی نصب شده است و چایخانه احداث کرده است اما کسی نمی‌داند این کف بالا آوردن و درهای رنگی موافق اصول مرمت است یا نه و باید جز به جز آن به تایید میراث برسد.
حال پرسش این است که آیا کف کاروانسرا احتیاج به کاوش دارد یا خیر و چگونه کف آن سیمان شده است؟! از سویی چگونه بنایی این چنین فاخر 40 ساله به سرمایه‌گذار واگذار شده است و در این بین سهم نظارتی میراث فرهنگی بر مرمت، حفظ و احیا آن چقدر است؟ به عنوان مثال وقتی 60 سانتیمتر کف را بالا آوردیم آن هم در جایی که کل ارتفاع حدود 4 الی 5 متر است به طور تقریبی در 15 درصد ارتفاع اختلال ایجاد شده و نظم هندسی آن به هم ریخته است. این در حالی است که به لحاظ هندسی تناسب طلایی و ریاضی در جز به جز و کل این بنا برقرار است. اکنون هم سرمایه‌گذار احتمالاً به دلیل کاغذ بازی و هزار پیچ و خم دیگر کل طرح اقامتی را متوقف کرده و صرفا چایخانه‌ای احداث کرده است.
از سویی روستای مهیار خود تاریخی است و بافت آن با توجه به اهمیت این روستا قابلیت ثبت ملی دارد اما حتی در طرح هادی روستاها، این روستا و بافت تاریخی آن گنجانده نشده است. همچنین مهیار قلعه‌ای تاریخی و چند خانه اعیان نشین دارد.
به گزارش چمدان، مدیر کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان در 30 آبان ماه سال 96 اعلام کرد که کاروانسرای مهیار شهرضا پس از طرح دعوا در محکمه برای تعیین تکلیف تولیت به طرفیت اوقاف و اداره میراث فرهنگی در نهایت با صدور حکم به نفع اداره اوقاف در شمار موقوفات شهرستان قرار گرفت و به دنبال سرمایه‌گذار برای اداره آن هستیم.
حال با توجه به عکسی که به دست خبرنگار چمدان رسیده و نشان از کندن ورودی کاروانسرا با تراکتور برای پیدا کردن راه آبه تاریخی دارد که البته زمان دقیق عکس مشخص نیست. موضوع از مسوولان میراثی پیگیری می شود. ناصر طاهری معاون میراث فرهنگی اصفهان در گفت و گو با خبرنگار چمدان توضیح می‌دهد که این ملک موقوفه خاص است و دارای متولی است. مرمت این کاروانسرا هم در دهه 80 انجام شده و اکنون در انتظار پیدا شدن یک سرمایه گذار است که این سرمایه‌گذار هم باید با متولی و میراث فرهنگی به توافق برسد و هرگونه اقدامی در این بنای صفوی باید زیر نظر میراث فرهنگی باشد. در حال حاضر هم هیچ‌گونه اقدامی در این کاروانسرا انجام نمی‌شود.
همچنین رئیس سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اول مهر ماه 97 درنامه‌ای به استاندار اصفهان، نقشه محدوده عرصه، حریم و ضوابط حفاظتی و معماری کاروانسرای مهیار و آرامگاه شیخ امیرعبدالله (منارجنبان) را ابلاغ کرد. در نامه علی‌اصغر مونسان معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به مهرعلیزاده استاندار اصفهان آمده است: «در اجرای بند 12 از ماده 3 قانون اساسنامه سازمان میراث‌فرهنگی کشور مصوب 1367 و مواد مربوطه از قانون راجع به حفظ آثار ملی مصوب سال 1309 و نظام‌نامه اجرایی قانون آن، نقشه محدوده عرصه، حریم و ضوابط حفاظتی و معماری مربوط به اثر ملی فرهنگی، تاریخی کاروانسرای مهیار واقع در شهرستان شهرضا، روستای مهیار که به شماره 354 مورخ 20/03/1321 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، ابلاغ می‌شود. محدوده حریم اثر مذکور تحت حفاظت و نظارت این سازمان است و هرگونه دخل و تصرف در محدوده حریم و تخلف از ضوابط حفاظتی مقرر، برابر مواد 558 لغایت 569 از کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی، "تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده"، جرم محسوب می‌شود و مرتکب مشمول مجازات‌های قانونی خواهد شد. خواهشمند است دستور فرمایید مراتب جهت اطلاع و اجرا به مقامات و مسئولین ذی‌ربط در استان ابلاغ شود و از نتیجه این سازمان را مطلع نمایند.»
همچنین در نامه‌ای جداگانه نقشه محدوده عرصه، حریم و ضوابط حفاظتی و معماری آرامگاه شیخ امیرعبدالله (منارجنبان) واقع در شهر اصفهان به شماره ثبت 349 نیز به استاندار اصفهان ابلاغ شد.
کاروانسرا مستطیل شکل به ابعاد 82 در 89 متر و به شکل چهار ایوانی بنا شده است. حیاط مرکزی بنا نیز به شکل مستطیل با ابعاد حدود 70/38 در 30/48 متر است. جمعاً سی اتاق در اطراف حیاط بنا شده که هر یک از اتاق‌ها دارای ایوانی در قسمت ورودی است. اتاق‌ها مساوی است و هر یک 5 متر طول و 4 متر عرض دارد. بناهای آسیاب، نانوایی، قهوه‌خانه و بازار این كاروانسرا نیز اهمیت تاریخی دارد.
چهار اصطبل سراسری که ورودی آنها در چهار گوشه کاروانسرا بوده، برای چهارپایان ساخته شده است. مصالح ساختمانی کاروانسرا سنگ و آجر است و کف حیاط نیز با آجر مفروش است (که البته اکنون به دلیل مرمت غیر اصولی سرمایه گذار کف بنا سیمان است.). قسمت ورودی بنا و طاق‌نماهای اطراف دارای تزیینات کاشی بوده که متأسفانه اغلب آنها از بین رفته است. در سفرنامه های جهانگردان آمده است که زمانی در قسمت شاه نشین کاروانسرا، هنگامی که شاه سلیمان برای شکار راهی کلاه قاضی می شد در این کاروانسرا رحل اقامت می افکند.
در وسط کاروانسرا هم آب انباری برای استفاده کاروانیان ساخته‌اند. کاروانسرای مهیار در شمار بهترین کاروانسراهای دوره صفوی است و از جمله قدیمی‌ترین بناهای عهد شاه اسماعیل اول صفوی است اما كتیبه‌ای كه تاریخ 907 تا 930 هجری قمری بر آن مانده معلوم نمی‌كند در چه سالی از سلطنت این پادشاه، اقدام به ساخت آن شده است. بعدها به سبب خرابی‌های فراوان در سال 1085 هجری در زمان شاه سلیمان صفوی تعمیر و تکمیل شده است.
به گزارش چمدان، اوژن فلاندر فرانسوی می‌نویسد: «کاروانسرای مهیار راه اصفهان به شیراز یکی از معتبرترین کاروانسراهای ایران است. سیاحان ساختمانش را به مادر شاه عباس نسبت می‌دهند. نه فقط خوش آمد ساکنین ایران است که در حین سفر بدان استراحت کنند بلکه طرز ساختمان و نقاشی که دارد مورد توجه می‌باشد.»
در كنار این كاروانسرا، روستایی قرار دارد كه به منظور رفع نیازهای مسافران از راه رسیده احداث شده و اكنون خرابه‌های آن در كنار بازار موجود در روستا دیده می‌شود. بازار مزبور با مهارت خاصی با سردر كاروانسرا ارتباط پیدا می‌كرده و بر عظمت سردر می‌افزوده است. در داخل این بازار رواق‌هایی ساخته شده بود که در عقب آن دکان‌ها قرار داشتند و در یک طرف به دکان نانوایی و یک قهوه‌خانه و در طرف دیگر به مسجد منتهی می‌شدند. در این مسجد حوض و فواره‌ای هم وجود داشت. این كاروانسرا فاقد حمام بود اما بعدها یك حمام عمومی خارج از كاروانسرا به وسیله مردم محل ساخته شد.
سردر کاروانسرا در عقب رفتگی وسیعی نسبت به حصار بنا ساخته شده است. در نمای سردر زینت‌هایی از کاشی تراشیده دیده می شود. در چهار طرف حیاط مركزی این بنا، ایوان‌های كوچكی در جلوی اتاق مسافران قرار گرفته و ایوان‌های اصلی كه در میان ایوان كوچك قرار گرفته‌اند، از دو طرف به وسیله طاق‌نماهایی محدود می‌شوند. کاروانسرای مهیار همچنین مسافرانی را كه از راه‌های دور با قافله‌ها به اصفهان می‌رسیدند پذیرا می‌شده است.
حاج سیاح ضمن سفر خود در ماه شعبان 1294 هجری قمری (1256 شمسی) در این کاروانسرا اقامت کرده است و خاطرات خود را درباره این کاروانسرا و بازار چنین نوشته است: «این کاروانسرا بسیار خوب و محکم از سنگ و آجر بنا شده و از زمان صفویه تا حال با اینکه تعمیری ندیده پا برجا و محکم است.»
[caption id="attachment_188562" align="aligncenter" width="717"]
کاروانسرای مهیار مربوط به دوره صفوی - جاده شهرضا اثر فلاندن|این کاروانسرا آب انبار، بازارچه،نانوایی و مسجد داشته است.این عکس بخشی از یک مجموعه بزرگتر را نشان می دهد که باید کاوش شود. به عنوان مثال برج سمت چپ چه بوده است و یا سمت راست آن سردر حدسزده می شود متعلق به چهارباغ مهیار باشد. این کاروانسرا تاریخچه عجیبی دارد که متأسفانه در این زمینه کارهای پژوهشی چندان نجام نشده است.[/caption]
محمد کریم متقی، پیشکسوت مرمت بناهای تاریخی که اکنون در ویرجینا زندگی می‌کند و مسئول اندیشکده مرمتگران آثار و ابنیه ایران، در مورد کاروانسراها موضوعات زیر را حائز اهمیت می‌داند:
۱- از سر در کاروانسراها که وارد می‌شوید. اکثرا به سمت قبله قرار خواهید گرفت که برای جهت یابی قبله مهم بوده است.
۲- در وسط محوطه حیاط کاروانسرا نیاز به بارانداز است.
۳- نزدیک در ورودی حتماً دو اتاق بوده است. ابتدا اتاق سرایدار است و نگهبان. اتاق بعدی مختص علوفه فروش و مایحتاج کاروانان است.
۴- در چهار ضلع پشت غرفه‌های رو به حیاط، اصطبل شتران و اسبان بوده است. گاهی هم ملازمان کاروان می‌توانستند در غرفه‌های داخل آن در صورت پر بودن اتاق‌ها و محافظت از اجناس و بار کاروان بخوابند.
۵- در مقابل هر غرفه ایوانچه‌ای قرار دارد و یک حفره در ازاره یا دیواره و یا سکوی زیر ایوان که محل بستن افسار اسب و غیره بوده است که معمولاً یک قطعه چوب گرد سی سانتی در داخل حفره تعبیه شده است.
۶- در بدنه طرفین البته یک طرف اجاقی هم هست که برای پخت و پز و در زمستان برای گرم کردن نگهبان گروه و روشنایی استفاده می‌شد.
۷- از پشت بام هم برای تفریح و دیدن مناظر استفاده می‌شده است و هم برای پهن کردن رخت‌ها و خشک کردن مواد غذایی.
۸- در جاهایی که پذیرای شتر و هم اسب بوده‌اند معمار خوش فکر ورودی به اصطبل‌ها را در چهار گوشه حیاط کمی بیشتر گرفته و دو ورودی ایجاد کرده است.
۹- پشت چهار ایوان اصطبل نیست. در واقع اتاق «VIP» است که به رئیس کاروان و خانواده‌اش تعلق داشته با متراژ بالا و تزیینات. مانند کاروانسرای جلوگیر.
۱۰- معمولا دو ورودی و مسیر دسترسی به پشت بام از کنار اتاق نگهبان و علاقه فروش به بالا می‌رفته که بیشتر برای مطمئن شدن از شیفت‌های کاری و نزدیکی به سر در و صرفه جویی در زمان بوده است.
به‌طور کلی می‌توان کاروانسراها را به دو دستهٔ اصلی تقسیم کرد: کاروانسراهای درون‌شهری - کاروانسراهای برون‌شهری
[caption id="attachment_188534" align="aligncenter" width="898"]
عکس‌ها: بابک رستمی[/caption]
[caption id="attachment_188558" align="aligncenter" width="904"]
تصویر فوق نشان می دهد که پی کاروانسرا آسیب دیده است و گویی تراکتور به آنجا هم سر زده و زیربنا را هم زیر و رو کرده است و احتمال دارد سقف پایین پایین بیاید. پی بنا با سنگ و ساروج است.[/caption]
نظر شما