چمدان : ریزگرد به‌طورکلی به پدیده‌ای جوی اطلاق می‌شود که در آن ذرات گردو‌غبار، مه‌دود و دیگر ذرات خشک وضوح آسمان را تیره می‌کنند. سازمان جهانی هواشناسی براساس دستورالعمل دقیقی تیرگی افقی آسمان را به مقوله‌های مه، یخ‌مه، مه حاصل از بخار آب، غبار، ریزگرد، مه‌دود، خاکسترهای آتشفشانی، گردوغبار، طوفان شن و برف و بوران دسته‌بندی کرده است. شخم‌زدن زمین‌های کشاورزی در اقلیم‌های خشک، ترافیک، فعالیت‌های صنعتی، آتش‌سوزی‌های عظیم و خشکسالی دریاچه‌ها و تالاب‌ها از جمله عوامل تولید ریزگردها هستند.

ایران چندسالی است که به‌دلیل تغییرات اقلیم مشهود در منطقه خاورمیانه، درگیر ریزگردهای منشاء خارجی و داخلی است و به‌همین‌علت بارها درباره تاثیرات منفی این ذرات بر سلامت انسان‌ها و سایر جانوران صحبت شده است و البته این صحبت‌ها فقط در سطح کنفرانس‌ها و سخنرانی‌ها باقی مانده و تاکنون اقدامی کاربردی برای رفع این معضل انجام نشده است. اما موضوعی که مرتبط با اثرات مخرب ریزگردها و آلودگی هواست و در ایران کمتر درباره آن سخن به میان آمده است، تاثیر این ذرات بر آثار و اشیای تاریخی و میراث فرهنگی کشورمان است.

تاکنون پژوهش‌های بسیاری درجهان درمورد تاثیرات مخرب آلودگی هوا بر سلامت میراث فرهنگی کشورها انجام شده که باتوجه به اینکه بسیاری از شهرهای ایران از جمله تهران، اصفهان، مشهد و تبریز که غنی از آثار تاریخی هستند و با مشکل آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کنند بررسی این پژوهش‌ها بسیار حایزاهمیت است و حتی با کمی اغماض می‌توان این نتایج را بر ریزگردها تعمیم داد. زیرا، آلودگی هوا فاکتوری کلیدی در فروسایی و رکود سطوح ساختمان‌های قدیمی و بناهای تاریخی است و تاثیر آلاینده‌ها بر این آثار بسیار شدید و اغلب جبران‌ناپذیر است.

فرسایش و خوردگی تدریجی با ترکیباب شیمیایی آلاینده‌ها و تیرگی نمای این بناها در اثر مه‌دودها و ریزگردها می‌تواند به تخریب میراث فرهنگیمان منجر و بخش مهمی از هویت فردی و جمعی ما نابود شود.

[related-post id="959"]



 

رم؛ شهر بی‌دفاع در برابر آلودگی هوا

یکی از پژوهش‌هایی که در این مورد انجام شده مربوط به موسسه حفاظت و پژوهش‌های محیط‌زیست ایتالیا (ISPRA) و موسسه حفاظت و مرمت میراث فرهنگی (ISCR) است. در شهر رم حدود 3 هزار و 600 میراث فرهنگی سنگ‌آهکی و 60 اثر تاریخی برونزی در معرض خطر آسیب‌های جدی ناشی از آلودگی هوا قرار دارند و ایتالیا در پاسخ به این تهدید استراتژی‌ها و فناوری‌هایی را توسعه داده که به کمکشان از این دارایی‌های فرهنگی برای سال‌های طولانی محافظت کند.

نتایج این تحقیقات نشان می‌دهد که سالانه در اثر آلودگی هوای رم بین 5.2 تا 5.9 میکرومتر (میکرون) از سطح بناها و آثار مرمر و بین 0.30 تا 0.35 میکرومتر از سطح آثار برونزی کاسته می‌شود. این ارزیابی‌ها برپایه دستورالعمل‌های واکنش‌های متناسب با مقدار فرسایش در چارچوب «برنامه همکاری بین‌المللی برای تاثیرات آلودگی هوا بر مواد ازجمله بناهای فرهنگی و تاریخی» (ICP Materials ) انجام شده است. این برنامه زیر نظر معاهده آلودگی هوای مرزی در «کمیسیون اقتصادی ملل‌متحد برای اروپا» (UNECE) تدوین شده است.

به‌دلیل طرح ضربتی کاهش میزان انتشار دی‌اکسید گوگرد در اروپا که بین سال‌های 1980 تا 2000 انجام شد در سال 1990 این میزان از فرسایش، فقط در 4 درصد از بناهای تاریخی کوچک و 3 درصد از بناهای تاریخی متوسط رکود سطحی مشاهده شد و خوشبختانه هیچ‌یک از بناهای تاریخی بزرگ میراث جهانی یونسکو در اروپا رکود سطحی نشان ندادند

تاثیرات شگفت‌انگیز کاهش دی‌اکسید گوگرد

مطالعه دیگری روی بناهای تاریخیِ فهرست میراث جهانی یونسکو در شهرهای مختلف اروپا انجام شد و نقش فرسایش شیمیایی مواد این بناها را بررسی کرد. با وجود اینکه به‌دلیل اقدامات موثر این معاهده و در نتیجه بهبود کیفیت هوا در سه دهه اخیر، در مجموع میزان این فرسایش به میزان 50 درصد کاهش یافته و به‌ خصوص از انتشار دی‌اکسید گوگرد تا حد قابل توجهی کاسته شده، باوجود این، آلاینده‌های دیگری چون اکسیدهای نیتروژن و ذرات معلق همچنان نقش مهمی در آسیب‌های ناشی از فرسایش نمای بناهای تاریخی اتحادیه اروپا ایفا می‌کنند.



در این پژوهش که به سرپرستی فرانچسکا دی تورو انجام شد و نتایج آن در سال 2016 در نشریه علمی Environmental Pollution منتشر شد نرخ فرسایش سطحی در آثار فرهنگی سنگ‌آهک، مس و برونز بین سال‌های 1980 تا 2000 و بین سال‌های 2000 تا 2010 انجام شد. این نتایج نشان داد که بیشترین خطر فرسایش برای بناهای سنگ‌آهکی در سال 1980 در اروپای مرکزی بوده است به‌طوری‌که 35 درصد از سایت‌های میراث جهانی یونسکو در این منطقه در معرض فرسایش ناشی از آلودگی هوا قرار داشتند. همچنین در کشورهای فرانسه، اسپانیا و ایتالیا میزان رکود سطحی بین 5.0 و 6.0  µmy-¹  بود و بنابراین بیشتر سایت‌های میراث جهانی یونسکو به‌ویژه  26 درصد از بناهای تاریخی کوچک، 31 درصد از بناهای تاریخی متوسط و 52 درصد از بناهای تاریخی بزرگ در بخش وسیعی از اروپا با مقدار بالای فرسایش در اثر آلودگی هوا مواجه بودند.

اما به‌دلیل طرح ضربتی کاهش میزان انتشار دی‌اکسید گوگرد در اروپا که بین سال‌های 1980 تا 2000 انجام شد در سال 1990 این میزان از فرسایش، فقط در 4 درصد از بناهای تاریخی کوچک و 3 درصد از بناهای تاریخی متوسط رکود سطحی مشاهده شد و خوشبختانه هیچ‌یک از بناهای تاریخی بزرگ میراث جهانی یونسکو در اروپا رکود سطحی نشان ندادند. اما باوجود این کاهش چشمگیر بین سال‌های 2000 تا 2010 افزایشی جزئی در رکود سطحی بناهای تاریخی سنگ‌آهک، مس و برونزی مشاهده شد که علت آن می‌تواند به افزایش ذرات معلق در اروپا در سال 2010 نسبت به سال 2000 مربوط باشد.